Urszula Buglewicz: - Doniesienia o tworzeniu hybryd w celu wykorzystywania ich w walce z chorobami sprowokowały wiele dyskusji. Jak na tę kwestię zapatruje się etyka ogólna i chrześcijańska?

Ks. prof. Andrzej Szostek: - W etyce ogólnej nurtów jest wiele i to powoduje różną ocenę poszczególnych zachowań. Ale nawet w ramach etyki ogólnej normatywnej - to jest takiej, która usiłuje ustalić, co powinniśmy czynić, a nie tylko to, co ludzie uważają za moralnie dobre i złe (co stanowi przedmiot etyki opisowej) - szuka się kryterium moralnego wartościowania ludzkich czynów. Wśród tych kryteriów zaś na czoło wysuwa się dobro człowieka: to, co chroni jego życie i pomaga mu w osiągnięciu właściwego mu rozwoju. W tym kontekście nawet na poziomie etyki ogólnej wszelkie eksperymenty odnoszące się do człowieka budzą głęboki niepokój, a przynajmniej skłaniają do zastanowienia. Uznanie, że dobro człowieka winno stanowić naczelną normę i podstawowe kryterium oceny ludzkich czynów, oznacza bowiem, że człowiekowi przysługuje wartość „wsobna”, tzn. że należy uszanować go takim, jaki jest, a nie traktować instrumentalnie, podporządkowując jakimś własnym celom, nieliczącym się z jego dobrem, jego rozumnym i wolnym wyborem. Dlatego wszelkie próby manipulowania człowiekiem, sterowania nim, panowania nad nim i kreowania go sprowadzają go do poziomu czyjegoś dobra użytecznego, jakiejś „rzeczy”. Dlatego sprzeciwiamy się dość powszechnie i spontanicznie różnym formom manipulacji człowiekiem. Przykładem takiej manipulacji jest indoktrynacja polegająca na podawaniu fałszywych informacji lub ograniczeniu dostępu do nich po to, by wywołać pożądane poglądy i decyzje. Tak właśnie czynią totalitarni władcy i dlatego taką wagę przywiązują do monopolu informacji i cenzury. Chętnie też „grają na uczuciach”, stosują środki perswazyjne, uprawiają demagogię - by utrudnić człowiekowi i bez tego niełatwe poznanie prawdy i uczciwe kierowanie się nią w życiu.
Manipulacje odnoszące się do życia człowieka nie były dawniej przedmiotem szczególnej uwagi etyków, bo po prostu nie były możliwe. Ale postęp naukowo-techniczny wiele w tej dziedzinie zmienił. Dziś już potrafimy dokonywać sztucznego zapłodnienia, trudno wykluczyć możliwość klonowania ludzi, możemy też modyfikować genetycznie ludzki zarodek tak, by odpowiadał naszym oczekiwaniom - na tym polega tzw. eugenika pozytywna, czyli taka, która ma na celu nie usuwanie chorób genetycznych, ale projektowanie „ulepszonych” osobników ludzkich. Jeśli więc niepokoją nas, a nawet oburzają, manipulacje na poziomie ludzkiego intelektu i woli, to tym bardziej niepokoją manipulacje dotyczące podstawowego „kodu” człowieka, jego - by tak rzec - bioduchowej natury.
Dla wielu współczesnych ludzi jest to perspektywa fascynująca. Prawo do dokonywania takich operacji próbuje się niekiedy usprawiedliwić tym, że naukowiec ma jakoby prawo do bezinteresownego, ale i nieograniczonego poznania prawdy. Otóż trzeba wyraźnie powiedzieć, że takiego prawa naukowiec nie ma. Jeśli poznanie jakiejś prawdy o człowieku wymaga podjęcia działań, które jego samego niszczą, to od takiej drogi poznania prawdy trzeba odstąpić. Psycholog nie może zadawać człowiekowi dotkliwego bólu, budzić w nim przerażającego lęku lub poddawać nieznośnym stresom po to tylko, by poznać, jak te doświadczenia wpływają na jego osobowość i zdrowie, fizyczne i psychiczne. Zrzucenie bomby atomowej na Hiroszimę i Nagasaki spotkało się z moralnym protestem, dlatego że - zdaniem wielu - dyktowane było nie tyle względami militarnymi (też godnymi moralnej refleksji), co raczej chęcią poznania potęgi tej broni i skutków, jakie ona wywołuje. Nauka ma służyć człowiekowi, nie można więc usprawiedliwiać takich poczynań naukowców, które dokonują się kosztem samego człowieka.

- Zatem - czy i kiedy naukowiec powinien zaprzestać swoich badań?

- Niekiedy powinien zaprzestać. Oczywiście, gdy dociekliwość naukowa nie narusza człowieka, nie niszczy go i nie naraża na niebezpieczeństwo, to nie tylko nie budzi ona zastrzeżeń, ale przeciwnie - zasługuje na uznanie i wielkie poparcie. Poznanie świata i człowieka to przecież fascynująca przygoda, świadcząca o wielkości ludzkiego umysłu. Tym większe uznanie budzą te osiągnięcia nauki i techniki, które służą człowiekowi, wspomagają go w walce z chorobami, poszerzają jego zdolność kierowania światem. Kościół wielokrotnie podkreślał wysoką rangę badań naukowych i tego rodzaju technicznych osiągnięć. Ale przypadek, o który nam tu chodzi, choć usprawiedliwiany terapeutycznie (nowe możliwości leczenia chorób Parkinsona czy Alzheimera) jest inny. Naukowcy brytyjscy - teraz już z „błogosławieństwem” odpowiedniej państwowej komisji - chcą tworzyć hybrydy zwierzęco-ludzkie: zaszczepiać w zwierzęcej komórce żeńskiej ludzką komórkę po to, by skonstruować nową, żywą istotę, która miałaby być materiałem wykorzystywanym do celów terapeutycznych.
Sądzę, że u podstaw pokusy, by na to pozwolić, leży przekonanie, że w tak wczesnym stadium rozwoju istoty ludzkiej jeszcze nie możemy o niej mówić jako o człowieku w pełnym tego słowa znaczeniu, a więc i przekonanie o tym, że przysługują jej podstawowe prawa, z prawem do życia na czele. Ci, którzy akceptują ten proceder (tworzenie hybrydy), z pewnością protestowaliby przeciw podobnemu traktowaniu „dorosłych” ludzkich istot; nie zgodziliby się przecież na to, by zabić jednego człowieka, by inny mógł wykorzystać jego zdrowe serce, wątrobę czy inny organ. Powraca więc temat, któremu w swoim czasie poświęcaliśmy wiele uwagi, mianowicie sprawa godności ludzkiej istoty od poczęcia. Trudno tu referować całą dyskusję, jaka toczyła się m.in. w Polsce w związku z ochroną prawną nienarodzonych. Chciałbym tylko przypomnieć, że nawet brak pewności (u niektórych) co do tego, czy nienarodzony jest człowiekiem - choć nawet ten brak pewności trudno usprawiedliwić - wystarcza, by respektować jego prawa. Prawnicy powiadają: „in dubio pro reo” - wątpliwości należy rozstrzygać na korzyść tego, kogo one dotyczą. Dlatego np. myśliwemu nie wolno strzelać do zwierzęcia ukrytego w krzakach, jeśli żywi podejrzenie, że może tam być nie zwierzę, lecz człowiek (by przywołać przykład przytaczany w dawnych podręcznikach teologii moralnej). Najdelikatniej mówiąc, istnieją co najmniej poważne powody, by przypuszczać, że od poczęcia mamy do czynienia z człowiekiem - i to wystarczy, by uznać za moralnie niedopuszczalne wszelkie działania, które traktują go czysto instrumentalnie. Dlatego Kościół z całą stanowczością przeciwstawia się wszelkim manipulacjom, których przedmiotem jest istota ludzka, nawet skonstruowana jako ludzko-zwierzęca hybryda.
Podkreślmy raz jeszcze: czym innym jest pozyskiwanie komórek z organów ludzkich do leczenia (np. dawno już znano metodę leczenia skóry przez przeszczep), czym innym jest przeszczep nerki (jako pewnego organu czy cząstki dla ratowania ludzkiego ciała), czym innym natomiast jest tworzenie istot ludzkich i wykorzystywanie żywych istot w tym celu. Tu jest ta granica między wykorzystywaniem organów do leczenia tego samego człowieka czy innych osobników. Kościół dopuszcza, a nawet zachęca do tego, by po śmierci człowieka można było wykorzystywać jego organy, jeśli się okażą przydatne dla ratowania czyjegoś życia. Nie tylko po śmierci zresztą; przecież oddajemy krew, niekiedy nerkę - i często takie działania uznać trzeba za chwalebne i godne poparcia. Ale nie można się zgodzić na to, by żywe ludzkie istoty sprowadzać do kategorii banku organów przydatnych do przeszczepu.
Chodzi o ludzkie istoty. Kombinacje genetyczne dotyczyć mogą także innych istot żywych; co najmniej od czasów Miczurina znane są tego typu doświadczenia i nie budzą one takich moralnych zastrzeżeń. Tu zachodzi istotna różnica między ludzką osobą, rozumną i wolną, powołaną do życia wiecznego, a innymi istotami żywymi, które - choć także zasługują na poszanowanie - takiej godności sobą nie reprezentują.

- Kto ponosi odpowiedzialność za przekroczenie tej granicy: naukowcy czy komisja?

- Każdy jest odpowiedzialny w ramach swoich kompetencji. Naukowca za jego działania nie zwalnia żadna komisja; on sam na swoje sumienie bierze to, co robi z ludzkimi komórkami, jak traktuje powołane do życia nowe istoty. Ale i członkowie komisji ponoszą odpowiedzialność za to, co staje się - mocą ich decyzji - dozwolone. Po to one są, by dokonać głębszej refleksji etycznej; by wyjść poza zawężoną niekiedy perspektywę aksjologiczną, w ramach której myślą i działają naukowcy.

- Jak w tej sytuacji powinien odnaleźć się zwykły człowiek, bombardowany różnymi informacjami?

- Musi sam na swoją własną odpowiedzialność podjąć myślenie, nie na konto opinii, które zasłyszał. Św. Tomasz z Akwinu ponad 700 lat temu powiedział, że argument z autorytetu jest najsłabszym z argumentów. Owszem, ma on swoją moc: wszyscy jesteśmy omylni i jeśli wiele poważanych skądinąd osób głosi poglądy, które mnie wydają się niesłuszne, to powinienem ze szczególną uwagą przyjrzeć się argumentom, które za tymi opiniami - a także za moimi przekonaniami - stoją. Ale właśnie trzeba się przyjrzeć argumentom, a nie liczbie tych, którzy różne poglądy głoszą. Może to dobrze, że te opinie są podzielone; może pobudzi to do pogłębionego osobistego przemyślenia ważnych spraw - po to Pan Bóg dał nam rozum. Zresztą podejrzewam, że szybko o tych problemach zapomnimy, mamy nieodpartą skłonność do zajmowania się nade wszystko codziennymi, przyziemnymi sprawami. Być może pożytek z nagłaśniania takich sensacji, skądinąd zasmucających, jest taki, że skłaniają nas one do nieco głębszej refleksji nad tym, kim jest człowiek, skąd płynie jego szczególna godność i co z niej w naszym postępowaniu wynika.

- Jak Ksiądz Profesor sądzi, czy głosy sprzeciwu wobec tego typu badań będą skuteczne?

- To trochę zależy od tego, jak się tę skuteczność rozumie. Obawiam się, że badania, dla których „zielone światło” dała brytyjska komisja rządowa, będą kontynuowane pomimo protestu Kościoła i innych instytucji i środowisk. Ale zabierać głos - a niekiedy i wyrażać protest - trzeba tam, gdzie naruszane są podstawowe zasady moralne, niezależnie od tego, czy spowodują one pożądany skutek. Należy mówić „nie” wszędzie tam, gdzie dokonuje się naruszanie dobra człowieka, nawet wtedy, gdy to moje „nie” biegu sprawy nie zmieni. Oczywiście, trzeba starać się, by nasze działania były skuteczne. Jednak samo świadectwo, przypomnienie podstawowych moralnych zasad jest konieczne. Skutek podstawowy, o który w tych apelach chodzi, to nade wszystko właśnie rzetelna refleksja nad tym, kim jest człowiek (kim jestem ja sam) i co z tego powinno w życiu (moim) wynikać. Tej skuteczności nie sposób przewidzieć i lepiej zbytnio tym się nie kłopotać. Ważniejsze jest, by starać się możliwie najdobitniej podstawowe, ważne w tym kontekście prawdy przypomnieć i przemyśleć. I trzeba to czynić nawet wtedy, gdy są podstawy do obaw, że będzie to głos wołającego na pustyni.