Termin „patriarchat” kojarzy się nam być może z systemem organizacji społecznej, w którym władzę sprawują wyłącznie mężczyźni. W językach greckim i łacińskim termin patriarcha oznacza głowę rodu lub rodziny. Tytuł patriarchów w Piśmie Świętym noszą protoplaści Izraela, czyli Józef Egipski, Abraham, Jakub i jego dwunastu synów. Kim natomiast jest patriarcha w Kościele i czym są patriarchaty? Gdy myślimy o patriarchach w kontekście kościelnym, zazwyczaj myślimy o patriarchach prawosławnych, np. Bartłomieju I z Konstantynopola i Cyrylu z Moskwy. Tymczasem patriarcha i patriarchat to pojęcia, które dotyczą rozwoju struktur Kościoła w pierwszym tysiącleciu. Był to okres bardzo burzliwy, a zarazem owocny – czas potężnych herezji, takich jak arianizm, a jednocześnie okres, w którym odbywały się sobory powszechne, począwszy od pierwszego soboru w Nicei (325 r.) do ósmego soboru w Konstantynopolu (lata 869-870). Początkowo tytuł patriarchy był wyłącznie honorowy. Po raz pierwszy pojawia się w 450 r. w liście cesarza Teodozjusza II w odniesieniu do papieża Leona I. Stopniowo termin ten staje się oficjalnym tytułem, używanym odtąd tylko wobec biskupów z najbardziej znaczących miast, którzy podlegali jedynie papieżowi w Rzymie.

Zakon Rycerski Świętego Grobu w Jerozolimie – INSTYTUT NIEDZIELA- FUNDACJA INSTYTUT MEDIÓW zachęcają do wsparcia specjalnej zbiórka dla chrześcijan z Strefie Gazy.

Wpłaty można dokonać na konto: Fundacja Instytut Mediów
03 1140 2004 0000 3002 7860 6231
Tytuł przelewu: Pomoc dla chrześcijan w Ziemi Świętej.
PRZEKAŻ DAROWIZNĘ

Trzy miasta

Tytuł ten był stosowany najpierw jedynie w odniesieniu do biskupów trzech miast, które cieszyły się szczególnym autorytetem wśród chrześcijan – Rzymu, Antiochii i Aleksandrii, ponieważ były one związane ze św. Piotrem i św. Markiem Ewangelistą. Piotr głosił Ewangelię najpierw w Antiochii, zanim dotarł do Rzymu, gdzie umarł śmiercią męczeńską. W Aleksandrii pierwszym biskupem był św. Marek, towarzysz św. Piotra w Rzymie. Chrześcijanie od początku byli przekonani, że Kościół, który jest w Rzymie, „przewodniczy w miłości” innym Kościołom, ponieważ tam oddali życie za Chrystusa Piotr i Paweł, a jego biskupi nigdy nie popadli w herezję. Dlatego Rzym był punktem odniesienia dla wiary całego Kościoła, a jego biskupi czuli się odpowiedzialni za inne Kościoły. Do tych trzech najważniejszych stolic biskupich w V wieku doszła jeszcze Jerozolima z oczywistego względu – była ona miejscem śmierci i zmartwychwstania Jezusa Chrystusa i pierwszym Kościołem. Na soborze w Chalcedonie w 451 r. do listy czterech stolic patriarchalnych został dopisany Konstantynopol, ze względu na to, że był on stolicą. Tak zrodziła się pentarchia – pięć wielkich Kościołów patriarchalnych, obdarzonych większym niż inne autorytetem, nie tylko moralnym, ale również instytucjonalnym. Na Zachodzie, w Europie był tylko Rzym, na Wschodzie – Antiochia, Jerozolima i Konstantynopol, w Afryce – Aleksandria.

W wyniku najazdów muzułmańskich w VII i VIII wieku Jerozolima, Antiochia i Aleksandria przestały odgrywać znaczącą rolę w chrześcijaństwie, pozostały zatem jedynie dwa wielkie miasta-patriarchaty: Konstantynopol na Wschodzie i Rzym na Zachodzie, z tym, że biskup Rzymu miał autorytet nad całym Kościołem, również wschodnim.

Podział

W 1054 r. dochodzi do wielkiej schizmy wschodniej, czyli do oderwania się Konstantynopola od Rzymu. Podział ten został przypieczętowany w 1204 r., kiedy wojska IV krucjaty złupiły Konstantynopol i na 70 lat został w nim ustanowiony patriarchat łaciński. Nie ustały jednak dążenia do przywrócenia jedności, czego przejawem były sobory powszechne w Lyonie w 1275 r. i we Florencji – Ferrarze w 1439 r. Niestety, nie przyniosły one oczekiwanych owoców. W 1453 r. Konstantynopol zdobywają Turcy i miasto zostaje nazwane Stambułem. Patriarcha zachowuje swój tytuł, ale jest całkowicie zależny od imperium osmańskiego. Mimo to biskup tego miasta zachowuje tytuł honorowego przywódcy całego prawosławia, który jest wśród innych biskupów primus inter pares – pierwszy między równymi. Nie sprawuje on żadnych faktycznych rządów w Kościele prawosławnym, nie ma władzy nad innymi biskupami jak papież w Kościele katolickim.

W Kościele prawosławnym w XVI wieku pojawiają się nowe patriarchaty. Pierwszym z nich jest Moskwa, która, początkowo wbrew woli Konstantynopola, od 1589 r. przypisuje sobie miano patriarchatu, niekiedy określając siebie również jako „nowy Rzym”, i rywalizuje o wpływy w świecie prawosławnym z patriarchą Konstantynopola. W ciągu wieków powstały w Kościele prawosławnym kolejne patriarchaty: Serbii, Rumunii, Bułgarii i Gruzji.

W drugim tysiącleciu wiele wschodnich Kościołów zdecydowało się powrócić do komunii z Rzymem, często zachowując tytuły właściwe dla ich tradycji. Spośród zwierzchników katolickich Kościołów wschodnich tytuł patriarchy nosi sześciu z nich, mianowicie biskupi: Kościoła maronickiego, Kościoła melchickiego, Koptyjskiego Kościoła Katolickiego, Syryjskiego Kościoła Katolickiego, Ormiańskiego Kościoła Katolickiego i Chaldejskiego Kościoła Katolickiego.

W wyniku podziałów mamy dziś taką sytuację, że w jednym mieście jest kilku patriarchów. Na przykład istnieje pięciu patriarchów Antiochii: trzech katolickich wschodnich, jeden prawosławny orientalny i jeden prawosławny wschodni. W Aleksandrii mamy trzech patriarchów: patriarchę Koptyjskiego Kościoła Ortodoksyjnego (papieża Aleksandrii), którym jest obecnie Tawadros II, koptyjskiego patriarchę katolickiego i greckiego patriarchę prawosławnego.

W Kościele rzymskokatolickim istnieją trzy miasta, których biskupom przysługuje tytuł patriarchy, są to: Wenecja, Lizbona i Jerozolima. Oprócz tego mamy patriarchę Indii Wschodnich z siedzibą w Goa i Damanu oraz patriarchę Indii Zachodnich, sede vacante od 1963 r. Tytuł patriarchy w Kościele rzymskokatolickim jest wyłącznie honorowy, nie jest związany z żadną większą władzą w Kościele niż ma metropolita, który jest arcybiskupem; inaczej jest w przypadku Kościołów prawosławnych i starożytnych Kościołów wschodnich – tam tytuł i funkcja patriarchy są związane z większą odpowiedzialnością.

Jeden z pięciu

W 2006 r. papież Benedykt XVI zrezygnował z tytułu „patriarcha Zachodu”. Tytuł ten został przyjęty w 642 r. przez papieża Teodora, później jednak pojawiał się on rzadko i nie miał jasnego znaczenia. Jego rozkwit przypada na wieki XVI i XVII, gdy mnożyły się tytuły papieża, ale w Annuario pontificio, czyli w Roczniku papieskim, po raz pierwszy pojawia się w 1863 r. W komunikacie Papieskiej Rady ds. Popierania Jedności Chrześcijan wyjaśniającym przyczyny usunięcia tego tytułu czytamy, że obecnie termin „Zachód” odnosi się do kontekstu kulturowego, który nie dotyczy jedynie Europy Zachodniej, ale obszaru od Stanów Zjednoczonych Ameryki aż po Australię i Nową Zelandię. Ponieważ od samego początku tytuł „patriarchy Zachodu” był niejasny, a z upływem wieków stawał się coraz bardziej przestarzały i praktycznie nieużywany, dlatego dziś wydaje się pozbawione sensu jego utrzymywanie. Poza tym tytuł ten sugeruje, jakoby biskup Rzymu był tylko jednym z pięciu patriarchów w strukturze pentarchii, pełniącym funkcję honorowego przewodniczącego tej organizacji jako pierwszy między równymi. Tym samym tytuł ten zaprzecza, przynajmniej pośrednio, dogmatowi Soboru Watykańskiego I o powszechnej jurysdykcji biskupa Rzymu, słusznie zatem Benedykt XVI przestał go odnosić do urzędu Piotrowego.

Wśród katolickich patriarchatów wyróżnia się Łaciński Patriarchat Jerozolimy, ponieważ jest pozostałością po krucjatach i Łacińskim Królestwie Jerozolimy. Tak więc, chociaż patriarcha łaciński – obecnie kard. Pierbattista Pizzaballa – nie ma takiego samego autorytetu jak patriarcha wschodni, jego tytuł pochodzi od najwcześniejszych patriarchatów Kościoła. Jest oczywiście ustanawiany przez papieża, biskupa Rzymu, któremu podlega jak wszyscy inni biskupi diecezjalni. W Jerozolimie jednak widać również jak na dłoni podział wśród chrześcijan. W Świętym Mieście rezyduje jeszcze kilku biskupów niekatolickich noszących tytuł patriarchy, mianowicie prawosławny patriarcha Jerozolimy, patriarcha greckoprawosławny, patriarcha Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego. Oprócz tego swoich biskupów w Jerozolimie mają: Koptyjski Kościół Prawosławny, Syryjski Kościół Prawosławny, Etiopski Kościół Prawosławny, Katolicki Kościół Grecko-Melchicki, Syryjski Kościół Katolicki, Ormiański Kościół Katolicki. Swoją hierarchię w Ziemi Świętej mają również anglikanie i luteranie. Patriarchowie, biskupi i głowy Kościołów mający siedzibę w Jerozolimie starają się, na ile to możliwe, współpracować ze sobą, ponieważ jako chrześcijanie spotykają się z trudnościami, a nawet prześladowaniami zarówno ze strony muzułmanów, jak i państwa Izrael. Szczególnie wyraźnie tę wspólnotę widać w związku z działaniami wojennymi w Gazie. Hierarchowie potępili zarówno atak Hamasu na izraelskich cywilów, jak i bezwzględną pacyfikację Strefy Gazy przez wojska Izraela, w której ucierpieli również katolicy i inni chrześcijanie.

Czym jest kustodia?

W Ziemi Świętej mamy dwie instytucje Kościoła katolickiego: Kustodię Ziemi Świętej i Patriarchat Łaciński, ustanowiony ponownie po kilkuwiekowej przerwie w 1847 r. przez bł. Piusa IX. Kustodia, czyli troska o miejsca święte związane z życiem Zbawiciela i przyjmowanie pielgrzymów, od 800 lat jest powierzona przez papieży zakonowi franciszkańskiemu. Po odbiciu Palestyny przez muzułmanów z rąk krzyżowców przez wiele wieków nie było natomiast możliwe ustanowienie tam biskupów. Z tego powodu tylko franciszkanie zajmowali się pracą duszpasterską, na ile pozwalały na to władze. Dzięki odtworzeniu Patriarchatu Łacińskiego katolicy na tym terenie mają swojego biskupa i struktury kościelne, takie jak diecezja, parafie, szkoły i wiele innych. Biskup Jerozolimy troszczy się również o katolików w Palestynie, Jordanii i na Cyprze.

Rozróżnienie na Kustodię i Patriarchat Łaciński przekłada się na praktyczne wsparcie dla tych instytucji. W Wielki Piątek w całym Kościele zbiera się środki na wsparcie dzieł prowadzonych przez Kustodię Ziemi Świętej i Dykasterię ds. Kościołów Wschodnich, a w jej ramach na działalność placówek edukacyjnych Łacińskiego Patriarchatu Jerozolimy. Ten ostatni dodatkowo jest wspierany finansowo przez Zakon Rycerski Świętego Grobu w Jerozolimie.

Obecnie w Izraelu żyje ok. 187 tys. chrześcijan, co stanowi 1,9% populacji kraju. Trzech na czterech z nich to Arabowie. Są wśród nich katolicy obrządku bizantyjskiego, rzymskiego i maronickiego, prawosławni, koptyjscy prawosławni, ormiańscy chrześcijanie i niewielka liczba protestantów. Ciężko jest określić dokładną liczbę katolików w Izraelu, bowiem dane ich dotyczące są zbyt ruchome. W 2009 r. ich liczba nie przekraczała 30 tys. Warto zatem wspierać duchowo i materialnie Patriarchat Łaciński odpowiedzialny za opiekę duszpasterską nad tą „małą trzódką”, aby w ziemi Chrystusa nie zabrakło Jego wyznawców.