Miano bazylik większych mają świątynie w Rzymie. Kościoły na świecie mogą być bazylikami mniejszymi. Bazyliki mniejsze to kościoły odznaczające się wartością zabytkową oraz wyjątkową użytecznością liturgiczno-duszpasterską. Po raz pierwszy tytuł ten nadał Papież Pius VI kościołowi św. Mikołaja w Tolentino. Od 1836 r. przysługuje on również kościołom kolegiackim. Szczycą się nim obecnie znaczniejsze kościoły katedralne, kolegiackie i klasztorne, a także znane sanktuaria maryjne, m.in. Altötting, Fatima, Kevelaer, Lourdes, Mariazell, Ottobeuren, Werl.

Czwarta bazylika w Kościele częstochowskim

W całej Polsce tytułem bazyliki mniejszej cieszy się obecnie 114 kościołów, a w archidiecezji częstochowskiej najstarszą bazyliką mniejszą, ustanowioną w 1906 r., jest Bazylika Jasnogórska. Od 1962 r. tytuł bazyliki przysługuje także katedrze Świętej Rodziny w Częstochowie, a od 1998 r. - sanktuarium w Gidlach. Zawierciańska kolegiata pw. Świętych Piotra i Pawła jest więc czwartą bazyliką mniejszą w Kościele częstochowskim i drugą pod względem wielkości - po archikatedrze częstochowskiej. Aby uzyskać zaszczytny tytuł bazyliki mniejszej, świątynia musi spełniać określone wymogi architektoniczne i duszpasterskie. Godność bazyliki oznacza, że kościół przyjmuje szczególne obowiązki. Wiążą się z tym specjalne zlecenia dla kapłanów, odprawianie określonych nabożeństw i uroczystości. W bazylice w wyznaczonych dniach można uzyskać także odpust zupełny.

Matka wielu parafii

Świątynia w Zawierciu niewątpliwie zasłużyła na tytuł bazyliki mniejszej nie tylko ze względu na piękno swej architektury, nie tylko dlatego, że stanowi perłę neogotyku, ale przede wszystkim ze względu na kult Najświętszej Eucharystii, pobożność wiernych, pielęgnowanie charyzmatu miłości i miłosierdzia, a także szczególną pamięć o Ojcu Świętym Janie Pawle II. To właśnie przed kościołem Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Zawierciu stanął jeden z pierwszych pomników Ojca Świętego - z katechizmem i krzyżem w dłoniach. To wreszcie w tej parafii zrodziła się myśl wzniesienia pierwszego w archidiecezji sanktuarium Jana Pawła II, którego zalążki widzimy w najmłodszym „dziecku” dotychczasowej kolegiaty - wspólnocie św. Jana Chrzciciela i św. Pawła Apostoła. Tutejsza parafia jest bowiem matką wielu zawierciańskich parafii i świątyń. Zawierciański kościół stanowi także centrum życia kulturalnego dla miasta i okolicy.

Miasto zbudowane na Chrystusie

Zawiercie to blisko 53-tysięczne miasto położone na południowych krańcach archidiecezji częstochowskiej, w pobliżu środkowej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, u źródeł Warty, która bierze swój początek w obecnej dzielnicy - w Kromołowie. Od nazwy rzeki wzięła się też prawdopodobnie nazwa miasta. Dawni mieszkańcy Kromołowa, chcąc przedostać się do podbliskiej wsi, jaką było kiedyś Zawiercie, musieli przekroczyć Wartę. W Kromołowie - najstarszej dzielnicy Zawiercia, w parafii św. Mikołaja przed wiekami stanęła kaplica, spod której wypływa jedno ze źródeł Warty. - Dążymy do źródła. Źródło daje wodę, źródło jest życiem rzeki. A naszym źródłem jest Jezus Chrystus. Zawiercie zbudowane jest na Chrystusie, tak było przez wieki i niech tak będzie zawsze - podkreślił podczas uroczystości ogłoszenia tytułu bazyliki metropolita częstochowski abp Stanisław Nowak.

Góruje krzyżem

Sięgając do korzeni tej miejscowości, dowiemy się, że wieś Zawiercie od zarania należała właśnie do parafii św. Mikołaja w Kromołowie. W czasie budowy osiedla dla pracowników Towarzystwa Akcyjnego „Zawiercie” dyrektor fabryki Bolesław Masłowski wysunął myśl wybudowania tam kościoła. Kamień węgielny został poświęcony 29 września 1896 r. przez biskupa kieleckiego Tomasza Kulińskiego. Budowa zakończona została w 1900 r. 13 czerwca 1903 r. podjęto decyzję o utworzeniu parafii Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Zawierciu. Wtedy też świątynia została poświęcona i oddana do użytku wiernych, zaś konsekrowano ją dopiero w 1953 r. 27 grudnia 1992 r. abp Stanisław Nowak podniósł parafialny kościół Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Zawierciu do godności kolegiaty i ustanowił przy niej Kolegiacką Kapitułę Zawierciańsko-Żarecką.
Świątynia jest murowana, z czerwonej cegły, zbudowana w stylu neogotyckim na planie krzyża łacińskiego. Ma pięć wież, z których dwie najokazalsze górują od frontu. Obecnie parafia Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Zawierciu liczy 12 600 wiernych.