Pod rosyjskim zaborem, główne życie polityczne Polaków toczyło się w konspiracji. Podobnie jak w innych rejonach, głównie młodzi ludzie, pełni patriotycznych i społecznych ideałów, "zapaleńcy", jak ich nazywano, w skromnych gronach, „zmieniali bieg świata „. Narodowy zryw, miał dać polityczną wolność, planowano zmiany społeczne w tym uwłaszczenie chłopów.

Narodowy zryw, miał dać polityczną wolność, planowano zmiany społeczne w tym uwłaszczenie chłopów. Spotykali się niezbyt regularnie, p.podobnie od 1861 r. Do najważniejszych spiskowców należeli mn. : nauczyciel z Chocianowic, Konstanty Piotrowicz ze swą młodą żoną Marią, ks.wikary Józef Czajkowski, urzędnik Jan Zieliński, aplikant Piotr Danielewicz, litograf Franciszek Gotz, urzędnik pocztowy Ludwik Wendland, i kilku innych. Warto wspomnieć o patriotycznym żałobnym nabożeństwie, które w marcu 1861r. odprawił pastor ewangelicki G. Manitius.

W sierpniu tego samego roku, w rocznicę unii Polski z Litwą, zorganizowano patriotyczną manifestację, podczas której kupcy zamknęli swe sklepy i kramy, a majstrowie warsztaty. Ogłoszenie przez Rosjan stanu wojennego w październiku 1861, doprowadziło do kilku wystąpień, które zostały skutecznie stłumione. Wystąpieniami kierował z ramienia Komitetu Centralnego Narodowego, tajny naczelnik miasta. Początkowo był nim Ignacy Radziejowski, następnie Józef Zajączkowski. Rosyjska policja gorliwie tropiła spiskowców. Leona Tuszyńskiego (majstra tokarskiego), oraz czeladników tkackich Jana Żubrowicza i Hipolita Gałeckiego powieszono w publicznej egzekucji na Bałuckim Rynku 13.VI.1864 r. Liczbę spiskowców szacuje się na ok.600 osób, co dyskryminuje jakoby w Łodzi przygotowania do powstania były prowadzone przez "garstkę straceńców". Gromadzono środki pieniężne, przygotowywano uzbrojenie (samej broni palnej zebrano 70 sztuk) odzież, leki, prowadzono tajne szkolenia wojskowe. Władz carskie, zdając sobie sprawę z narastającej możliwości wybuchu powstania, w nocy 15/16 stycznia, dokonały przymusowej branki do wojska. Branka z racji obawy przed wieloletnią służbą (informacją o możliwości przymusowego opuszczenie rodzinnych stron), nie udała się władzy.

Wokół miasta, ukrywało się wielu uzbrojonych młodych ludzi, wybuch walk stał się nie unikniony. Szacuje się, że do walki było gotowych niemal 3 tysiące ochotników, w tym ok. 750 chłopów z okolicznych wsi. Dowódcami zostali ostatecznie ks. J. Czajkowski i Paweł Tampicki. Wieczorem 31 stycznia 1863,powstańcy zebrali się w lesie radogoskim (obecnie część parku), podzieleni zostali na dwie kompanie: strzelecką i kosynierską. Ksiądz Czajkowski odczytał Manifest Rządu Narodowego i dekrety o uwłaszczeniu chłopów, odebrał przysięgę. Powstańcy dysponowali sztandarem z napisem: Całość, Wolność, Niepodległość oraz z godłem Orła i Pogoni. Około północy, ze śpiewem Jeszcze Polska nie zginęła, Boże coś Polskę, pomaszerowali do obecnego Placu Wolności. Z ratusza (obecne Archiwum) zdjęto rosyjskiego orła, przeszli ul. Piotrkowską, zarekwirowali 72 strzelby z niemieckiego towarzystwa strzeleckiego. Powstańcy pragnęli dołączyć do oddziału J.Oxińskiego do lasów rossoczyskich, ale zostali pogromieni pod Wronowicami. Zaledwie kilkudziesięciu z nich walczyło następnie pod Oxińskim, w jego walkach na terenie ziemi kaliskiej i mazowieckiej. Największa grupa powstańców, znalazła się pod dowództwem Józefa Sawickiego. Oddział podzielony na dziesiętników, półsetników ( często byłych robotników, majstrów), był uważany za "rewolucyjny". W wyniku nacisku Sawicki został pozbawiony komendy, a na jego miejsce wyznaczono Józefa Dworzaczka, lekarza, pozbawionego charyzmy poprzednika. Niemal dwa tygodnie, obozował w lasach między Zgierzem i Strykowem. W drugiej połowie lutego, Dworzaczek postanowił zamanifestować swą obecność. Przemaszerował ze swym oddziałem przez Brzeziny, Stryków i Zgierz w każdym z miast owacyjnie witany. 22 lutego 1864, ze śpiewami Jeszcze Polska oraz Boże coś Polskę, wkroczył do Łodzi. Jak odnotowują źródła „cała prawie ludność miasta była na ulicach…żywo przejęty uczuciem patriotycznym, szczerze i ochoczo witał i podejmował żołnierzy”.

Z Łodzi powrócił w okolicę ówczesnej wsi Dobra. Demonstracja odbiła się szerokim echem, zaalarmowała jednak rosyjski garnizon. W alarmowym trybie rosyjski garnizon wymaszerował z Piotrkowa i 24 lutego pojawił się pod Dobrą. Powstańcy byli zupełnie nie przygotowani na bitwę, doszło do popłochu, co bezwzględnie wykorzystali Rosjanie. Doszło praktycznie do rzezi Polaków. Zginęło 70 powstańców ( kilu zmarło z ran w następnych dniach), do niewoli dostało się ponad 80. Wśród ofiar były dwie walczące z zaborcą kobiety Maria Piotrowiczowa, oraz Antonina Wilczyńska (małżonek Marii – Konstanty, zmarł w kilka dni po bitwie).

Dramat śmierci kobiet w walce (Maria spodziewała się dziecka), spowodował decyzję Rządu Narodowego, o zakazie udziału niewiast w boju. Klęska pod Dobrą, stała się swoistym <memento>, dalszych partyzanckich poczynań. Niestety dla rosyjskiej okupacji, była okazją by jeszcze zwiększyć represje wobec Polaków. Łódzki sąd wojenny wydał 17 wyroków śmierci, licznych (56 ) wysłano na syberyjską, często wieloletnią zsyłkę, 14 osób skazano na osiedlenie się na Syberii, 21 skierowano do rot aresztanckich, kilkaset osób zalazło się pod rosyjskim nadzorem policyjnym.

Łodzianie nie zapomnieli o powstańcach. Byli honorowani podczas nabożeństw i Mszy, zwykle uroczyście żegnani podczas ich pogrzebów. Stali na czele Honorowego Komitetu 125 Rocznicy ustanowienia Konstytucji 3 Maja w Łodzi w 1916 r, ostatni z nich doczekali się wojskowej emerytury i stopnia podporucznika po odzyskaniu niepodległości w 1918 r.