Monstrancja (ostensorium) służy w Kościele katolickim wyłącznie
do kultu eucharystycznego - w większości przypadków poza liturgią
Mszy św. Stanowi wspaniałą oprawę do adoracji hostii zarówno w kulcie
zbiorowym - podczas procesji, a także indywidualnym - w czasie wystawienia
jej w kościele.
Funkcjonowanie monstrancji w kulcie eucharystycznym rozpoczęło
się od ustanowienia w 1264 r. przez papieża Urbana IV uroczystości
Bożego Ciała, a jej znaczenie wzrosło, gdy uroczystość ta, dla szczególnego
uczczenia Najświętszego Sakramentu, przybrała formę tryumfalną, którą
podkreśla procesja.
Wśród sprzętów liturgicznych forma monstrancji ukształtowała
się najpóźniej, dopiero w XV w., podczas gdy inne naczynia liturgiczne (
kielich, patena) miały już swą symbolikę liturgiczną w XII i XIII
w.
Ponieważ funkcjonowanie monstrancji w kościele związane
jest z dogmatem o rzeczywistej i stałej obecności Chrystusa w ofierze
eucharystycznej, zarówno kształt monstrancji, jak i symbole muszą
o tej obecności przypominać. Najstarsze monstrancje nie miały określonego
programu ikonograficznego. Wiele z nich powstało z cyborium - puszki
na sakramenty, a także z relikwiarzy, których przeszklone komory
na relikwie przerabiano na reservaculum - miejsce na hostię.
Gotyckie monstrancje mają kształty architektoniczne:
cylindryczne (o kształcie pojedynczej wieży) i wieżyczkowe (przypominające
trzynawowy kościół z wieżami). W czasach nowożytnych przyjął się
do dziś niezwykle popularny typ monstrancji promienistej, przypominającej
słońce. Taki kształt monstrancji ma bardzo złożoną symbolikę - koło
jest figurą idealną i jako takie jest symbolem Boga. W najprostszej
interpretacji wskazuje też, że Bóg nie ma początku ani końca.
W zamykanej w monstrancji hostii Chrystus jest obecny
realnie - w swym Ciele rzeczywistym, ludzkim, umęczonym na krzyżu,
dlatego na jej szczycie zawsze umieszcza się krucyfiks.
Oprócz niezbędnego w każdej monstrancji krucyfiksu, niezależnie
od kształtu obudowy, mogą się w nich pojawiać symbole Męki Pańskiej,
Grupa Ukrzyżowania, święci - patronowie kościołów, dla których monstrancje
były wykonywane, figury aniołów, a także - najpóźniej wprowadzone
- symbole Matki Bożej z Dzieciątkiem.
Jednym z bardzo interesujących zabytków sztuki gotyckiej
znajdujących się we Włocławku jest monstrancja w typie architektonicznym
z XIV/XV w. - przykład wyjątkowej klasy złotnictwa francuskiego.
Kształt monstrancji mającej obszerne reservaculum i wtórnie dodane
elementy dowodzą, że prawdopodobnie wcześniej pełniła funkcję relikwiarza.
Monstrancja ta, wyjątkowa z uwagi na formę, będąca jedynym
przykładem tego typu w polskich zbiorach, została zakupiona przez
bp. Karola Radońskiego w 1944 r. w Londynie. Dwa lata później umieszczono
na niej napis dedykacyjny dla bazyliki katedralnej we Włocławku.
Monstrancja reprodukowana jest w albumie Skarby Włocławka,
wyd. Studio Wena, Włocławek, 2001, s. 53.
Pomóż w rozwoju naszego portalu