Poproszony o zabranie głosu na temat kaznodziejstwa polskiego, nie mogę nie zacząć od melancholijnej refleksji, opartej na doświadczeniach z bardzo wielu kościołów różnych stron kraju, że w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat ulega ono w moim odczuciu pewnej deprecjacji. Proces ten zaczął się od likwidacji ambony jako miejsca głoszenia kazań. Włączone od tego momentu do ciągu tekstów odołtarzowych, zgubiły one swą komunikacyjną odrębność i wyrazistość (jak ważnym dla podniosłości i odbioru przekazu słownego miejscem jest ambona, mogłem się przekonać niedawno temu na uroczystości jubileuszowej wrocławskiego biskupa Kościoła ewangelicko-augsburskiego Ryszarda Bogusza; bardzo pozytywnie odbieram też dlatego kazania z ambony zdarzające się w katedrze wrocławskiej).
Drugą przyczyną obniżenia rangi tej części liturgii jest według mnie zalecana przez Kościół zamiana tradycyjnego kazania tematycznego na homilię. Ta ostatnia - mniej lub bardziej świadomie („jakoś nawiązać do dopiero co odczytanego tekstu ewangelicznego, trochę go rozwijając, mogę przecież z marszu”) - zwalnia księży z wysiłku długiego i precyzyjnego przygotowywania słowa na niedzielę.
Zdobycie zbioru komentarzy do czytań na poszczególne dni kalendarza liturgicznego też nie jest dzisiaj jakimkolwiek problemem (Internet również służy w tej materii pomocą!). W efekcie tak zwane gotowce, co gorsza - nie wygłaszane z pamięci, ale odczytywane - tak jak teksty z ewangeliarza czy mszału, stały się prawdziwą plagą polskiego kaznodziejstwa.
Oczywiście, nie tęsknię do jakże częstych wykrzyczanych kazań łzawo-patetyczno-moralizatorsko-patriotycznych z minionych lat, bo czasy takiego kodu estetycznego przeminęły, ale nie ukrywam, że brak mi dawnych retorycznych mistrzów mówiących z ogniem i pasją, z pamięci, odtwarzających z niej precyzyjnie zbudowaną linię konstrukcyjną swoich wypowiedzi. A i z dykcją - jakże istotną dla odbioru przekazywanych treści - było kiedyś lepiej na ambonie.
Pytany często o poziom sprawozdawstwa sportowego, niezmiennie odpowiadam, że jego ogólny, językowy poziom jest obecnie bardzo wyrównany i wyższy niż kiedyś, ale - z drugiej strony - nie ma wśród tej grupy zawodowej indywidualności dorównujących dawnym mistrzom mikrofonu, zwłaszcza radiowym (bo to medium takich mistrzów generowało). Zachowując odpowiednie proporcje, wyznam, że ciśnie mi się na usta podobna ocena współczesnego kaznodziejstwa polskiego: ono jest też wyrównane, językowo o niebo sprawniejsze niż lat temu kilkadziesiąt, a przecież także mi w nim brakuje owego oratorskiego smaczku, indywidualnego piętna, siły ekspresji, wewnętrznego ognia, pasji, czasem - nawet prowokacji (tak, tak!).
Kluczem do takiego komunikacyjnego szczęścia, jak to określają teoretycy, jest jakiś pomysł językowy: zabawa słowem, gra słowem, gra metaforą, gra cząstkami morfologicznymi, powrót do znaczenia etymologicznego, celny religijny aforyzm, jakieś motto. „Od czegoś takiego zacznij, tym operuj, do tego nawracaj, a to zawsze zaintryguje słuchaczy i doprowadzi cię do równie trafnej i ważnej puenty kaznodziejskiej” - doradzam klerykom z różnych stron naszego kraju, gdy tylko zostanę zaproszony do któregoś z seminariów. Tak robili ci najwięksi w dziejach polskiego Kościoła.
Wszystkie te pomysły kompozycyjno-stylistyczne można z powodzeniem zastosować w homilii - tak jak nie ma ani jednego zdania Ewangelii, do którego nie można by nawiązać, zbliżając się do tradycyjnego kazania tematycznego. O to jednak chodzi, by współczesne homilie nie sprowadzały się - proszę darować ostre sformułowania - do usypiających, oczywistych formuł typu „Bóg jest niezawodnym Ojcem”, „Chrystus zawsze o tobie pamięta” czy „Maryja jest najlepszą Matką” i do moralizowania od lat skupionego wyłącznie na problemie aborcji i środków antykoncepcyjnych oraz na narzekaniu na zgubne wpływy Zachodu i Ameryki (z liberalizmem na czele), ale by były prawdziwym wspólnym zmaganiem się - kaznodziei i słuchaczy - z problemami współczesnego człowieka.
Kiedy przed paroma laty zwróciłem uwagę zwariowanemu kierowcy, że swoim zachowaniem na szosie grzeszy przeciwko piątemu przykazaniu, usłyszałem ripostę oskarżającą mnie o…bluźnierstwo (dopowiem z przekąsem, że w wywiadzie prasowym jeden z biskupów chwalił się przed laty, jak to on lubi szybką jazdę i przekraczanie dozwolonej prędkości). Proszę bardzo: to jest jeden z problemów katolickiej Polski, ujawniający całą swoją statystyczną grozę - doprawioną alkoholem - szczególnie w dniach okalających katolickie święto Wszystkich Świętych.
A stosunek do drugiego człowieka - pracodawcy do pracowników, przełożonych do podwładnych? A język, jakim zwracamy się do innych ludzi? Przecież idzie przez Polskę fala komunikacyjnej nienawiści, wzajemnych oskarżeń, oszczerstw, słów dosłownie zabijających. A problem przemocy w rodzinach, w szkołach? A tolerowanie zła?
Zamiast grzmieć na grzeszną zachodnią Europę zagrażającą polskim wartościom, pokażmy światu, że z naszego chrześcijaństwa coś wynika - nieśmiało kiedyś proponował nam wybitny austriacki teolog ks. prof. Paul Zulehner. Coś wynika przede wszystkim w codziennych relacjach międzyludzkich - dopowiadam. Wszak człowiek stał zawsze w centrum chrześcijaństwa i to człowiek jest drogą Kościoła - nauczał Jan Paweł II. Oto w moich odczuciach problem numer jeden polskiego kaznodziejstwa i - szerzej - programu duszpasterskiego.

Prof. Jan Miodek
językoznawca, członek Rady Języka Polskiego i Komitetu Językoznawstwa Polskiej Akademii Nauk, dyrektor Instytutu Filologii Polskiej Uniwersytetu Wrocławskiego

* * *

Abp Marian Gołębiewski, metropolita wrocławski
Czy homilie są zrozumiałe? Trudno na to pytanie odpowiedzieć jednym zdaniem. Należałoby przeprowadzić ankiety, sondaże i wtedy dopiero mielibyśmy merytoryczną odpowiedź na ten temat. Jednak w sferze postulatów nie ma wątpliwości: homilie powinny być zrozumiałe. Ostatnia adhortacja posynodalna Benedykta XVI, „Verbum Domini” wypowiada się na ten temat dość wyraźnie i poświęca temu problemowi sporą część tekstu. Papież wyraził życzenie, aby homilie nie był roztrząsaniem egzegetycznym, aby nie były zbyt erudycyjne, tylko żeby wyjaśniały sens Słowa Bożego i odnosiły Je do życia ludzkiego; żeby były w swoim wykładzie proste. Duchowni powinni uciekać przed osobistymi, czy bardzo naukowymi dywagacjami. Jeśli udałoby się nam to zrealizować, to homilie z pewnością byłyby zrozumiałe. Oddziaływanie głoszonego słowa jest też uzależnione od innych czynników: od dyspozycji słuchacza, od przygotowania przez kaznodzieję, a także od asystencji Ducha Świętego, który daje odpowiednie natchnienia, aby daną prawdę przyjąć, a potem według niej żyć.

* * *

Karol, absolwent teologii
Niestety, muszę powiedzieć, że kazania oceniam negatywnie. Zwykle staram się uważnie słuchać homilii, jednak po kilku nieskładnych, improwizowanych zdaniach, jak każdy w takiej sytuacji, po prostu się „wyłączam”. Uważam, że wielu księży nie przygotowuje się do kazań w wystarczający sposób. Dotyczy to w szczególności starszego pokolenia księży. Kazanie nie musi być krótkie, ale musi być logiczną całością. Dygresje nie mogą przysłaniać myśli przewodniej, a tak często się dzieje. Spotkałem jednak w swoim życiu także wielu takich księży, których kazania robiły wrażenie. Słuchacze są dziś naprawdę wymagający - może warto pomyśleć o obowiązkowych kursach dla duchownych?

Natalia, studentka
W mojej rodzinnej parafii był kiedyś taki ksiądz, który większość swoich kazań rozpoczynał opowieścią z dzieciństwa, lub z „dawnych czasów”. Pamiętam, że młodzi ludzie z przymrużeniem traktowali te kazania, tytułując je jako wypowiedzi z cyklu „kiedy byłem małym chłopcem...”. Faktycznie, trafiały one do części osób, głównie starszego pokolenia. Ale do młodych nie przemawiały. We Wrocławiu często chodzę na msze do duszpasterstwa akademickiego. To tutaj zobaczyłam, że kazania nie muszą być długie i nudne, ale ciekawe, czasem zabawne i na długo pozostające w sercach. Uczestniczyłam nawet w mszach, podczas których ksiądz głosił kazanie, używając różnych tematycznych gadżetów!

Danuta, fizjoterapeutka
Wysłuchałam już w życiu wielu kazań. Miałam chyba szczęście, bo trafiałam raczej na dobrych mówców. Niektóre z kazań pamiętam do dziś, tak dobrze były powiedziane. Najmocniej tkwią chyba w pamięci te wypowiedziane podczas stanu wojennego: pełne patriotyzmu, miłości do Boga i pragnienia wolności. Niezwykłe były też homilie Papieża Polaka, po których wielokrotnie cały tłum bił brawo. Chciałabym, żeby moje dzieci miały kiedyś okazję wysłuchać takich porywających homilii. Osobiście nie lubię oklasków w kościele, ale bardzo lubię słuchać kazań, które mówione są językiem prostym, ale nie prostackim.