Maria Czerska, Marcin Przeciszewski (KAI): Dlaczego kard. Stefan Wyszyński jest nazywany Prymasem Tysiąclecia?Prof.

Prof. Paweł Skibiński: Tak wyrażał się o nim Jan Paweł II. Mówił o nim jako o człowieku, który prowadził obchody tysiąclecia chrztu Polski - największy w historii program duszpasterski w dziejach Kościoła w Polsce. Jednak z czasem nabrało to innego znaczenia. Zostało zrozumiane – i nie mam wątpliwości, że słusznie – że był to najwybitniejszy prymas w historii Polski.

KAI: O prymasie Wyszyńskim mówi się, że był „interrexem” i wybitnym mężem stanu. Czemu to zawdzięczał?

- Tak go postrzegają nie tylko katolicy, ale w ogóle Polacy. Jesteśmy przyzwyczajeni, by myśleć o kard. Wyszyńskim jako o wybitnym mężu stanu okresu walki z komunizmem. Prymas pełnił wówczas rolę jedynego publicznego autorytetu dla Polaków, a w czasie kiedy społeczeństwo było pozbawione możliwości wyrażania swojej woli, to Prymas ją publicznie artykułował.
Prymas Wyszyński pełnił też na swój sposób rolę „interrexa”, podobnie jak prymasi okresu I Rzeczypospolitej. Trudno się dziwić, że podczas pogrzebu na jego trumnie w 1981 r. spoczywał wieniec z szarfą: „Niekoronowanemu Królowi Polski”.
Jednak byłoby błędem ograniczyć jego życie i znaczenie do tego wymiaru. Kościół beatyfikując Prymasa Tysiąclecia podpowiada nam, że powinniśmy mu być wdzięczni i naśladować go także w życiu duchowym i w życiu codziennym.

- Prześledźmy więc poszczególne etapy życia kandydata na ołtarze. Dzieciństwo, młodość - które elementy jego biografii miały szczególne znaczenie dla przyszłej jego formacji?

- Prymas Wyszyński wychował się w środowisku drobnej szlachty mazowieckiej. Jego ojciec nie posiadał gospodarstwa, lecz był organistą. Przyszły kardynał wychowywał się na historycznym pograniczu Korony i Litwy. Mama była czcicielką Matki Bożej Ostrobramskiej a ojciec Częstochowskiej. W domu silnie kultywowano tradycje patriotyczne. Wyniesiona ze środowiska rodzinnego religijność Stefana Wyszyńskiego była dość prosta ale zarazem pogłębiona, z silna nutą maryjną. Ta właśnie nuta uległa wzmocnieniu po śmierci Matki (miał wtedy 11 lat), podobnie zresztą jak miało to miejsce w przypadku Karola Wojtyły, który także stracił matkę.
Stefan wychował się w licznej rodzinie, gdyż jego ojciec wszedł w drugi związek małżeński. Miał dobre relacje z swoim przyrodnim rodzeństwem, którego nie odróżniał od rodzonego. Doskonały kontakt miał z ojcem. Wraz z nim uczestniczył w nielegalnej restauracji mogił powstańców styczniowych. Uczęszczał do dobrych polskich szkół, włącznie ze słynnym warszawskim gimnazjum Górskiego. Podczas nauki w Łomży wstąpił do powstającego harcerstwa, co miało duże znaczenie dla jego dalszej formacji. Należał do środowiska skautowego, które zainicjował w Łomży ks. Kazimierz Lutosławski, jedna z bardziej wybitnych postaci Kościoła warszawskiego, twórca Krzyża Harcerskiego, a po uzyskaniu niepodległości poseł z ramienia Narodowej Demokracji. Podczas I wojny światowej za działalność harcerską Wyszyński został poddany karze chłosty przez Niemców, co traktował jako zasługę i później wielokrotnie wspominał.
Od początku stawiał sobie wysokie wymagania. Kiedy zdecydował się na kapłaństwo, wybrał nie diecezjalne seminarium w Płocku, o średnim poziomie, lecz ambitniej – seminarium we Włocławku. A było to wówczas intelektualne i duchowe centrum Kościoła w Polsce. Cechował je ferment intelektualny, ale zarazem wierność ortodoksji. Krótko mówiąc, w bardzo dojrzały sposób czuł się odpowiedzialny za realizację swego powołania.
Warto pamiętać, że był człowiekiem słabego zdrowia, w co trudno jest nam uwierzyć, gdy weźmiemy pod uwagę intensywność późniejszego życia prymasa. Miał chore płuca, a kiedy kończył seminarium, wątpiono, czy warto go wyświęcać, gdyż może nie doczekać swej pierwszej mszy. Został wyświęcony indywidualnie na mocy specjalnej decyzji biskupa.

- Kapłaństwo ks. Stefana Wyszyńskiego – które elementy jego pracy, które doświadczenia były kluczowe dla jego późniejszej służby w Kościele?

- Jako kapłan szybko rozpoczął obowiązki wykładowcy seminaryjnego oraz redaktora „Ateneum Kapłańskiego”, wówczas najwybitniejszego polskiego pisma formacyjnego dla kapłanów. Nadał mu specyficzny, społeczno-kulturalny profil. Było to wówczas pismo nowatorskie, a jednocześnie zajmujące stanowisko w pełni zgodne z doktryną Kościoła - do czego Wyszyński przez cale życie przywiązywał dużą wagę.
Równocześnie przygotowywał na KUL doktorat z katolickiej nauki społecznej. Doskonale poruszał się w środowisku lubelskim, w tym unikalnym miejscu, jakim była ta uczelnia. Wtedy istniały poza Rzymem zaledwie nieliczne uniwersytety katolickie, a Polska była ewenementem pod tym względem, zwłaszcza w naszej części Europy. W przyszłości jako biskup lubelski będzie Wielkim Kanclerzem KUL.
Podczas pobytu na KUL związał się ze środowiskiem „Odrodzenia” (ruchu młodej inteligencji katolickiej), które zresztą towarzyszyć mu będzie przez całe życie. Nie było to środowisko jednorodne, jego warszawsko-lubelska część bardzo mocno zainteresowana była katolicyzmem społecznym, a znacznie mniej poszukiwaniami liturgicznymi jak np. koła krakowskie czy lwowskie. Dzięki „Odrodzeniu” zbliżył się do katolickiej inteligencji, z którą bliskie kontakty utrzymywać będzie do śmierci.

- W latach trzydziestych ks. Wyszyński pisze książkę pt. „Inteligencja w straży przedniej komunizmu”. Jak to należy rozumieć?

- Jego zdaniem, tym kto w Polsce jest najmniej odporny na kłamstwa propagandy komunistycznej, paradoksalnie są właśnie inteligenci. Tłumaczył to ich fatalnym przygotowaniem doktrynalno-formacyjnym w sferze religijnej. Zresztą sytuacja ówczesnej inteligencji bardzo różniła się od dzisiejszej. Duża część inteligencji, która była pochodzenia żydowskiego, formacji chrześcijańskiej nie posiadała, podobnie jak kręgi polskiej inteligencji lewicowej związanej z PPS. Katolikami byli inteligenci, głównie zwolennicy Narodowej Demokracji, ale ich formacja religijna też nierzadko pozostawiała wiele do życzenia.
Sam ks. Wyszyński w okresie dwudziestolecia międzywojennego nazywany bywał nawet „czerwonym księdzem”. Był bowiem w sporze ze środowiskami prawicowymi, głównie endeckimi. Ale obiektywnie patrząc, żadną „lewicą” Stefan Wyszyński nigdy nie był. Związany był najbardziej ze społecznym nurtem Chrześcijańskiej Demokracji. I wraz z całą polską chadecją podzielał te wszystkie poglądy, które dziś nazwalibyśmy katolicko-narodowymi.
Warto wyjaśnić, że od strony ideowej przedwojenna polska chadecja w sensie politycznym była bliska myśleniu endeckiemu, aczkolwiek z mocnym wychyleniem społecznym, inspirowanym katolicyzmem. Ich myśl społeczna sytuowała się w ramach pojęcia, które Pius XI w encyklice „Quadragesimo anno” nazwał korporacjonizmem. Było to poszukiwanie „trzeciej drogi” pomiędzy liberalnym kapitalizmem a kolektywistycznym socjalizmem, oczywiście z zachowaniem własności prywatnej. Młodego Wyszyńskiego charakteryzował też pewien twórczy niepokój społeczny. Zresztą do końca życia nie pogodził się z żadnym ustrojem społeczno-politycznym, w jakim żył. Szukał większej sprawiedliwości i większej wolności człowieka, rozumianej po katolicku. Dzisiaj, myślę, że w tym sposobie myślenia byłby niezrozumiany.

- A jakich kard. Wyszyński miał duchowych mistrzów?

- Trudno jest wskazać ludzi, którzy w pełni ukształtowali prymasa. Był bardzo samodzielny. Różne elementy czerpał od różnych osób, ale jednocześnie nadawał temu specyficzny, własny rys. Od samego początku zajmował samodzielne stanowisko, jednocześnie silnie korzystając np. z dorobku KUL-owskich profesorów, m.in. księży Antoniego Szymańskiego czy Idziego Radziszewskiego. Bardzo cenił belgijskiego kardynała Desiré Merciera, jednego z najwybitniejszych tomistów. Wielki wpływ miał na niego ks. Władysław Korniłowicz, jeden ze współtwórców dzieła Lasek.
A wśród świętych cechowało go szczególne nabożeństwo do św. Ludwika Marii Grinion de Monfort, autora „Traktatu o prawdziwym nabożeństwie do Najświętszej Maryi Panny”. Jego wpływ zainspirował Wyszyńskiego do oddania się w macierzyńską niewolę Maryi w okresie uwięzienia, a potem do oddania całego polskiego narodu w macierzyńską niewolę Maryi. Było to rozwinięciem duchowego projektu św. Ludwika.
Jednak propagując oddanie się NMP w „macierzyńską niewolę” spotykał się z niezrozumieniem w środowiskach intelektualnych. Nie były one w stanie zaakceptować pojęcia „macierzyńskiej niewoli”, interpretując to jako rodzaj „niewolnictwa”. A tymczasem są to zupełnie inne sprawy.
Maryjność Wyszyńskiego wyraziła się także w prośbie polskiego Episkopatu do Pawła VI podczas Soboru Watykańskiego II, o nadanie Maryi tytułu „Matki Kościoła”. Paweł VI przychylił się do niej, nawet wbrew większości ojców Soboru, którzy argumentowali, że może to zaszkodzić to relacjom ekumenicznym.
Tymczasem – wraz ze swą maryjnością – prymas Wyszyński był bardzo otwarty na dialog ekumeniczny. Inspirował swego biskupa pomocniczego w Warszawie Władysława Miziołka, czy s. Joannę Lossow z Lasek do pionierskich działań na tym odcinku. Nie widział sprzeczności pomiędzy otwartością na inne wyznania chrześcijańskie a kultem Matki Bożej. W tej sferze myślał bardziej dalekosiężnie niż większość osób, która go otaczała. Dziś maryjność nie stanowi przeszkody w dialogu ekumenicznym.

- Maryjność to zasadniczy rys duchowości Prymasa Wyszyńskiego. Czy można wymienić jakieś inne?

- Drugim rysem - obecnym przez całe życie Wyszyńskiego - jest postrzeganie świętości poprzez zaangażowanie w życiu codziennym. Jego jedyna wydana po wojnie książka nosi tytuł „Duch pracy ludzkiej”. To genialny, jasny i głęboki, wykład teologii pracy, który to temat ten przez lata był obecny w jego myśli i homiletyce. Doceniano to w różnych środowiskach katolickich, także poza Polską. Warto przypomnieć, że np. założyciel Opus Dei św. Josemaria Escriva de Balaguer znał tę książkę i polecał ją jako lekturę duchową swoim duchowym podopiecznym. Z jego inspiracji w 1957 r. książka ta została przetłumaczona na większość języków europejskich.
Trzeci znaczący rys duchowości Prymasa to miłość do Kościoła, co kształtowało cały jego sposób myślenia. Sam mówił, że jest „jak pies warujący na wschodniej flance Kościoła”. O tej miłości świadczy choćby zdolność przekroczenia dla dobra Kościoła negatywnego dziedzictwa historycznego w stosunku do grekokatolików. Prymas bez żadnych obaw lojalnie sprawował opiekę nad ukraińskimi grekokatolikami żyjącymi w Polsce. Bez jego opieki po grekokatolikach w Polsce nie zostałby nawet ślad. Nie przeszkadzało mu to – z drugiej strony - polemizować z kard. Josyfem Slipyjem, przebywającym na emigracji zwierzchnikiem Kościoła greckokatolickiego, w innych sprawach.
Prymas był też człowiekiem bezwzględnego zaufania wszystkich kolejnych papieży. Z każdym z nich łączyła go głęboka i bliska relacja; a w przypadku św. Jana XXIII była to dodatkowo relacja przyjacielska.

- Jednak jego relacje z Rzymem nie były proste ani łatwe?

- Papieży kochał, szanował i realizował ich polecenia. Jednocześnie starał się przekonać ich do swojej wizji funkcjonowania Kościoła w Polsce. Natomiast nie zgadzał się z watykańską Ostpolitik – polityką wobec państw bloku komunistycznego - i w związku z tym miał trudne relacje z kolejnymi sekretarzami stanu Stolicy Apostolskiej, począwszy od Domenico Tardiniego, dla którego – co nam się dziś wydaje nieporozumieniem – był za mało antykomunistyczny, a skończywszy na kard. Jean-Marie Villotcie, który z pewnością uważał kard. Wyszyńskiego za obsesyjnego antykomunistę.

- Jeśli kreślimy ideową sylwetkę Prymasa, to nie możemy pominąć tzw. kwestii narodowej. Jaka w istocie była jego linia w tym obszarze? Czy faktycznie był w sporze z Narodową Demokracją?

- Pomiędzy myśleniem Wyszyńskiego a myśleniem endeckim istnieje pewna wspólnota i pewne napięcie. Nigdy nie był on zwolennikiem jakichkolwiek eksperymentów totalnych, które w skrajnych nurtach endeckich się pojawiały.
Biorąc pod uwagę, że w 1969 r. kard. Wyszyński wygłosił pochwałę Romana Dmowskiego na spotkaniu w warszawskim KIK-u, uważam, że przesadzone jest mniemanie, iż był on w ostrym konflikcie z myślą endecką. Nie utożsamiał się z tą myślą, ale czerpał z niej w podobnym zakresie jak środowiska międzywojennej chrześcijańskiej demokracji. Był natomiast bliski endecji w tym sensie, że jednym z priorytetów etycznych dlań była głęboka miłości do własnego narodu i to na dodatek w powiązaniu z poważną refleksją teologiczną na temat. I tym obszarze znalazł mnóstwo zwolenników po stronie środowisk narodowych. Endecy na ogół podzielali wiele jego poglądów. Jednym z jego współpracowników był prof. Wiesław Chrzanowski, spadkobierca obozu narodowego.
Prymas Wyszyński był twórcą oryginalnej koncepcji „teologii narodu”. Jest ona zgodna z nauczaniem Kościoła, chociaż wielu osobom z różnych kręgów intelektualnych się nie podobała. Koncepcja ta wychodzi z założenia, że naród jest wspólnotą naturalną, równie naturalną co rodzina, co więcej, że jest doczesnym nośnikiem pewnych wartości nadprzyrodzonych. Naród kard. Wyszyński rozumiał jako pewien sposób egzystencji człowieka – także w sferze nadprzyrodzonej – zgodnie z teologiczną prawdą, że łaska buduje na naturze.
Bliska myśleniu kard. Wyszyńskiego była koncepcja „sakramentalizacji narodu”, którą także rozwijał kard. Karol Wojtyła, mówiąc m. in. o „bierzmowaniu dziejów”. Ma ona źródła w stworzonej przez prymasa koncepcji Wielkiej Nowenny. Wówczas kard. Wyszyński chrzest Polski rozumiał nie tylko jako fakt ochrzczenia każdego Polaka, ale jako formę sakramentalnej i duchowej trwałej przemiany całej polskiej wspólnoty pod wpływem aktu z 966 r. I prymas będzie tego poglądu bronił z punktu widzenia teologii katolickiej. Kard. Wyszyński starał się więc „ochrzcić” naszą narodową rzeczywistość i to ochrzcić bardzo głęboko. W tym znajdzie wielu partnerów. A jednym z nich będzie bez wątpienia Karol Wojtyła, który pewne akcenty będzie stawiał inaczej, ale generalnie będzie rozwijał te prymasowskie intuicje.
Kard. Wyszyńskiego cechowała świadomość, że jest prymasem całej Polski, to jest wszystkich Polaków, nie tylko katolików czy żyjących w Polsce. Prymas miał też zdolność do jasnego powiedzenia, co we współczesnej mu polskości było możliwe do pogodzenia z katolicyzmem, a co nie. I na tym polegała jego głęboka mądrość.

- Kard. Wyszyński miał opinię „prymasa niezłomnego”, jednak u początku swych rządów, w 1950 r. zgodził się na porozumienie z komunistami, przez co zresztą spotkał się z krytyką Watykanu?

- Było to zresztą jedyne porozumienie z komunistami, które w skali Kościoła powszechnego przyniosło pewne pozytywne efekty. Prymas Wyszyński prezentował odmienną linię niż np. kard. József Mindszenty na Węgrzech, który nie podjął żadnego dialogu z komunistami. Tymczasem Wyszyński był przekonany, że frontalna konfrontacja z komunistami jest błędem, wobec czego potrzebna jest roztropna taktyka postępowania. Do 1981 r. miał świadomość, że w dającej się przewidzieć przyszłości nie nastąpią żadne zmiany polityczne w naszym regionie Europy. A to dlatego, że Zachód jest za słaby na konfrontację militarną z ZSRR. Twierdził jednak uparcie, że komunizm jest zjawiskiem „średniego trwania”. Przewidywał, że system ten będzie trwać 50 – 70 lat ale nie dłużej.
Natomiast swą nadzieję na przemiany wiązał z faktem, że komunizm jest systemem tak bardzo zdegenerowanym, że – prędzej czy później – zapadnie się pod własnym ciężarem. Uważał, że na ten właśnie moment trzeba się przygotować, nie narażając się na zbytnie straty lecz wychowując ludzi do tego, by wewnętrznie byli wolni.
Prymas Wyszyński postrzegał komunizm przede wszystkim jako niebezpieczeństwo duchowe, a jego starcie z Kościołem jako spór właściwie transcendentalny. Był przekonany, że komunizm jest fałszywym projektem antropologicznym. Twierdził, iż walka z komunizmem powinna być „walką moralną” a nie walką fizyczną. W przeciwieństwie do środowisk „postępowych” w Kościele, Prymas nie uległ mirażom charakterystycznym dla wielu kręgów katolickich na Zachodzie, które były przekonane, że katolicyzm przetrwa, ale pod warunkiem, że dokona jakiegoś mariażu z ideologią marksistowską. Prymas Wyszyński takiej postawy - reprezentowanej także przez niektórych europejskich hierarchów - nie rozumiał, nie akceptował i jasno o tym mówił.
W sytuacji powojennej Prymas próbował więc szukać dla Kościoła „modus vivendi” z władzą. Uważał, że skoro komuniści przejęli rządy w Polsce z uwagi na warunki geopolityczne, to muszą je przez jakiś czas sprawować. Stąd zgodził się na „Porozumienie” z 1950 r., które na okres kilku lat szalejącego stalinizmu wyhamowało frontalny atak na Kościół.
Jednak prymasowska gotowość do porozumienia miała ściśle zakreślone granice. We wrześniu 1953 r. wobec próby przejęcia przez komunistów kontroli nad nominacjami w Kościele, a więc ubezwłasnowolnienia biskupów, kard. Wyszyński wypowiedział kategoryczne: „Non possumus!” - świadomie narażając się na uwięzienie. Spędził w odosobnieniu 3 lata. Jednak nie budziło to w nim nienawiści do prześladowców, modlił się za komunistów a jednocześnie przygotował program Wielkiej Nowenny i obchodów Tysiąclecia Chrztu Polski. Są one – chciałoby się powiedzieć – wielkimi projektami pedagogiki społecznej, moralnej przemiany narodu, przy okazji wymierzonymi w system komunistyczny jako źródło społecznej degeneracji moralnej.
W tym kontekście ciekawa wydaje się przemiana, jaką kard. Wyszyński przeszedł podczas Soboru Watykańskiego II. Na początku towarzyszyło mu przekonanie, że otwarcie krytykować komunizmu nie należy, bo zapłacą za to wierni w Europie Środkowo – Wschodniej. Widząc jednak, jak bardzo naiwne jest podejście do komunizmu wielu Ojców soborowych, zaczął popierać stanowisko skrzydła konserwatywnego, które domagało się potępienia tej ideologii osobnym dokumentem, co jednak nie doszło do skutku.
Warto przy tym zwrócić uwagę, że Prymas precyzyjnie nazywał zło po imieniu i wytykał przeciwnikowi – komunistom - błędy, ale z szacunkiem dla nich jako ludzi i bez nienawiści. Był to człowiek, który polecał, by modlić się za Bieruta, prosił także jedną z sióstr w Laskach, by modliła się za Stalina, sam modlił się za chłopców z UB – dlatego, że – jak twierdził - oni właśnie najbardziej potrzebują modlitwy. Kochał nieprzyjaciół i jest to charakterystyczny rys jego świętości.