Sekretarz generalny Konferencji Episkopatu Polski, bp Artur Miziński wyjaśnił, że po 3 latach próbnego obowiązywania dokument ten został uzupełniony i zaktualizowany w związku ze zmieniającymi się w Polsce przepisami cywilno-prawnymi. Zmiany te zostały wprowadzone przez grono ekspertów, kanonistów z różnych ośrodków naukowych w Polsce, pod przewodnictwem abp. Wiktora Skworca.

Zasadniczym celem "Instrukcji" jest wprowadzenie na terenie Kościoła w Polsce norm w tym zakresie wyznaczonych w czasie obrad Soboru Watykańskiego II a obowiązujących w Kościele powszechnym od chwili publikacji nowego Kodeksu Prawa Kanonicznego w 1983 r.

Metropolita katowicki, abp Wiktor Skworc wyjaśnia, że jest to podręcznik dla biskupa każdej diecezji – w zakresie prawa kościelnego i państwowego - jak zarządzać kościelnym majątkiem i finansami. "A musimy pamiętać, że majątek kościelny nie jest niczyim majątkiem prywatnym, lecz majątkiem społecznym, i ma on konkretny cel jakim jest służenie dziełu ewangelizacji” – dodaje. Arcybiskup wyjaśnia też, że w Instrukcji "bardzo jasno podkreślona została zasada, że wszelka działalność ekonomiczna, gospodarcza bądź finansowa Kościoła odbywać się winna z pełnym poszanowaniem prawa kościelnego jak i państwowego”.

"Nie możemy zapomnieć - stwierdza bp Mizński - że posiadanie dóbr doczesnych oraz ich administrowanie zawsze winno być zgodne z ewangeliczną zasadą, która mówi, że najważniejsze są wartości duchowe. A dobra materialne to narzędzie służebne w pełnieniu misji Kościoła. Przyjęta instrukcja ma służyć właśnie temu, aby były odpowiednio używane".

Dokument składa się z następujących rozdziałów:

1. "Nabywanie dóbr doczesnych", w którym wykazane jest w jaki sposób kościelne osoby prawne mogą - zgodnie z przepisami prawa kanonicznego, przy zachowaniu przepisów prawa polskiego – nabywać, posiadać i zarządzać określonymi "dobrami doczesnymi” czyli nieruchomościami, innymi posiadanymi przedmiotami oraz pieniędzmi.

W dokumencie przypomina się, że troska o dobra doczesne Kościoła i o utrzymanie instytucji kościelnych jest obowiązkiem wszystkich wiernych. Określają to zarówno przykazania kościelne jak i prawo kanoniczne. 5-teprzykazanie kościelne nakazuje wiernym "Troszczyć się o potrzeby wspólnoty Kościoła".

Przypomina się, że wierni maja prawo do przekazywania Kościołowi różnorodnych dóbr materialnych, co może się dokonywać "wszelkimi prawnymi sposobami". M. in. poprzez: kolekty zbierane podczas nabożeństw, dobrowolne ofiary z racji sprawowanych sakramentów czy posługi duszpasterskiej, poprzez darowizny na kult religijny, darowizny na kościelną działalność charytatywno-opiekuńczą, darowizny w postaci płodów ziemi na seminarium lub klasztor, przekazanie 1% na rzecz instytucji kościelnej mającej status organizacji pożytku publicznego, poprzez zapisy testamentowe bądź nawet drogą ustanowienia "pobożnej fundacji". Wymienione też zostały realizowane przez Kościół w całej Polsce - zatwierdzone przez Episkopat - zbiórki na określone cele. Są one wsparciem wiernych na rzecz: "- Stolicy Świętej (uroczystość Świętych Apostołów Piotra i Pawła oraz w miarę możliwości diecezji w innym terminie – por. kan. 1271 KPK), - misji (uroczystość Objawienia Pańskiego, II niedziela Wielkiego Postu, Niedziela Misyjna - przedostatnia niedziela października), - zakonów kontemplacyjnych (uroczystość Ofiarowania Pańskiego), - chrześcijan w Ziemi Świętej/Bożego Grobu w Jerozolimie (Wielki Piątek) - Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego (II dzień Wielkanocy), - Fundacji „Dzieło Nowego Tysiąclecia” (Dzień Papieski), - Funduszu Pomocy Kościołowi na Wschodzie (II niedziela Adwentu), - Funduszu Obrony Życia (Pasterka i/lub w terminie wyznaczonym przez biskupa diecezjalnego)."

Ponadto ordynariusz miejsca (biskup diecezjalny) "może nakazać we wszystkich kościołach i kaplicach, nawet należących do instytutów zakonnych, które na sposób stały są dostępne dla wiernych, przeprowadzenie specjalnej tacy lub zbiórki do puszek na określone cele parafialne, diecezjalne, krajowe lub powszechne".

Biskup diecezjalny ma także prawo w celu pokrycia potrzeb diecezjalnych nałożyć na parafie bądź duchownych "umiarkowany podatek" proporcjonalny do ich dochodów. Opodatkowaniu ze strony biskupa nie mogą jednak podlegać ofiary otrzymywane z okazji odprawienia Mszy św.

Co ważne, Instrukcja podkreśla, że "sprawowanie sakramentów i sakramentaliów oraz jakichkolwiek celebracji liturgicznych nie może być uzależnione od złożenia ofiary". Dlatego też nie należy ustalać stawek i "cenników" w tym zakresie.

Podkreśla ponadto, że "ofiary złożone przez wiernych na określony cel, mogą być przeznaczone jedynie na ten cel i nikomu nie wolno zmieniać woli ofiarodawcy". Przy tym nabycie nieruchomości musi nastąpić w formie "aktu notarialnego lub w innej formie przewidzianej przepisami prawa polskiego".

Zarazem też - jak podkreślono w instrukcji - ofiary przekazywane przełożonemu jakiejkolwiek kościelnej struktury czy instytucji (osoby prawnej) powinny być wykorzystane na rzecz tejże osoby prawnej, a nie na jakiekolwiek inne cele.

Dokument wymaga też od wszystkich instytucji Kościoła przejrzystości finansowej, zalecając publikacje szczegółowych sprawozdań. Proponuje się, aby w parafiach informować wiernych na bieżąco o wysokości kwot uzyskanych z przeprowadzonych tac lub zbiórek do puszek oraz zaleca się sporządzanie rocznego bilansu przychodów i wydatków parafii, który winien być udostępniany do publicznej wiadomości np. na stronie internetowej. Roczne sprawozdania powinny publikować również diecezje. "Bilans taki powinien być sporządzony przez każdą diecezję i podany do wiadomości wiernych do końca pierwszego kwartału roku następującego po roku sprawozdawczym" - czytamy.

W trosce o to, by działalność duszpasterska nie zatraciła swego właściwego wymiaru, dokument stanowi, że "zbieranie tacy, przeprowadzanie zbiórek do puszek, ich liczenie i prowadzenie ksiąg finansowych co do zasady nie powinno być funkcją duszpasterzy".

2. "Zarząd dóbr doczesnych", w którym wykazane są szczegółowe obowiązki i prawa jakimi winni się kierować zarządcy dóbr kościelnych, także w jaki sposób wolno im lokować i gospodarować kościelnymi funduszami. Omówione zostały też szczegółowo prawne aspekty prowadzenia kościelnej działalności gospodarczej.

Na pierwszym miejscu dokument przypomina o przeznaczeniu dóbr jakimi dysponuje Kościół na rzecz całej Wspólnoty, mianowicie, że "wszyscy, którzy na podstawie tytułu prawnego maja udział w zarządzie dobrami kościelnymi, nie są ich właścicielami, lecz jedynie ich zarządcami i użytkownikami".

Dlatego zarządcy dóbr kościelnych swoje obowiązki winni wykonywać "ze starannością dobrego ojca rodziny (patrisfamilias)" oraz zgodnie z przepisami prawa kanonicznego i prawa polskiego. Dlatego też osoby zarządzające np. kościelnymi nieruchomościami winny troszczyć się, aby - jak czytamy: "stan faktyczny własności nieruchomości był zgodny ze stanem prawnym (obiekty kościelne winny być wrysowane do mapy ewidencyjnej, wpisane do rejestru gruntów i budynków oraz ujawnione w księdze wieczystej; w dokumentach tych należy odnotowywać także wszelkie zmiany stanu faktycznego)". W trosce o uczciwe zarządzanie dobrami przypomina się też o z pozoru tak banalnych sprawach jak opłacanie "w ustalonych terminach podatków i należności za media: wodę, prąd, ogrzewanie, wywóz śmieci, itp".

W nie budzący wątpliwości sposób Instrukcja przypomina, że "majątek i dochody kościelnej osoby prawnej winny być wyraźnie oddzielone od osobistego majątku i dochodów zarządcy dóbr kościelnych". W związku z tym "zarządcy nie wolno lokować środków pieniężnych kościelnej osoby prawnej na osobistym rachunku bankowym lub rachunkach innych osób".

W Instrukcji przypomina się wyraźnie, że "do ordynariusza należy sprawowanie nadzoru nad zarządem wszystkich dóbr należących do podległych mu publicznych kościelnych osób prawnych (por. kan. 1276 § 1 KPK)", a w tym zarządzaniu pomaga mu ekonom diecezji.

Zatem "biskupowi diecezjalnemu przysługuje prawo kontroli, prawo delegowania prawa nadzoru ekonomowi, wymagania przedłożenia rozliczeń i bilansów, udzielanie zezwoleń na dokonanie niektórych czynności prawnych specjalnego znaczenia (zob. kan. 1277, 1281, 1285, 1292 KPK), a w skrajnych przypadkach – przy zachowaniu przepisów prawa – dokonania zmiany zarządcy dóbr kościelnych osób prawnych podległych jego władzy".

Nowością, jaką proponuje Instrukcja jest postulat powołania w każdej diecezji odrębnej instytucji (instytutu diecezjalnego zgodnie z kan. 1274), której zadaniem będzie zarządzanie dobrami materialnymi tejże diecezji. Instytucja ta winna być odrębną osobą prawną. Będzie ona mogła zatrudniać nie tylko duchownych, ale i świeckich specjalistów.

"W tym celu powinna istnieć specjalna instytucja - czytamy - gromadząca dobra i ofiary przeznaczone na utrzymanie duchownych, którzy pełnią służbę dla dobra diecezji, zgodnie z postanowieniem kan. 281 § 1 (por. kan. 1274 § 1). Zaleca się także, aby na rzecz tej instytucji zostało przeniesione, o ile jest to zasadne z ekonomicznego punktu widzenia, prawo własności nieruchomości rolnych (dawnych beneficjów) rewindykowanych po 1989 r. przez diecezje i parafie (por. kan. 1272 KPK). W przeciwnym przypadku instytucji tej powinien zostać przekazany zarząd tymi nieruchomościami". Ponadto "działalność tej instytucji winna być corocznie poddawana zewnętrznemu audytowi".

Motywem jest potrzeba oddzielenia działalności stricte duszpasterskiej od pozostałej działalności, zwłaszcza gospodarczej. Zaznacza się, że Kurie Diecezjalne, których celem jest wspomaganie biskupa w prowadzeniu działalności duszpasterskiej - nie powinny prowadzić działalności gospodarczej.

Oprócz tego, "każda kościelna osoba prawna powinna mieć własną radę do spraw ekonomicznych, a ich członkowie powinni być biegli w sprawach ekonomicznych i prawnych". Zaleca się też, aby członkami rad ekonomicznych byli przede wszystkim kompetentni wierni świeccy. Instrukcja przypomina też o konieczności istnienia specjalnej rady ekonomicznej na terenie każdej parafii, co jest wymogiem prawa kościelnego, niezależnie od istnienia parafialnej rady duszpasterskiej.

Każda kościelna osoba prawna winna posiadać także dokładny i szczegółowy spis inwentarza rzeczy ruchomych i nieruchomych, a jego kopia winna być złożona w kurii diecezjalnej.

Autorzy dokumentu ostrzegają również przed niebezpieczeństwami związanymi np. z ryzykownymi lokatami kościelnych funduszy. Dlatego "zabrania się bez uzyskania wcześniejszej pisemnej zgody biskupa diecezjalnego lokowania pieniędzy w instrumenty finansowe wysokiego ryzyka, np. akcje bądź udziały w funduszach inwestycyjnych".

W Instrukcji w sposób szczegółowy zostały też omówione podatki na rzecz państwa, jakie obowiązują instytucje Kościoła. Generalnie rzecz biorąc opodatkowana jest działalność gospodarcza prowadzona przez kościelne osoby prawne, natomiast zwolniona od podatków jest "niegospodarcza działalność statutowa", o ile "nie jest nastawiona na zyski (nie ma charakteru zarobkowego) i zmierza do realizacji celów właściwych Kościołowi". "Zgodnie z powyższym - stwierdza Instrukcja - do statutowej działalności Kościoła katolickiego należy nie tylko działalność związana z kultem religijnym, ale także [prowadzona przezeń - przyp. KAI] działalność charytatywno-opiekuńcza, naukowa i oświatowo-wychowawcza".

Z kolei "dochody kościelnych osób prawnych, będących jednocześnie organizacjami pożytku publicznego zwolnione są z podatku dochodowego w części przeznaczonej na działalność statutową, z wyłączeniem działalności gospodarczej".

A jeśli chodzi o dochody uzyskiwane z działalności gospodarczej - to Instrukcja przypomina w sposób jasny - że "należy dochować wszelkich wymogów określonych przez prawo polskie: prowadzenie dokumentacji wymaganej przez ordynację podatkową, podleganie kontroli organów podatkowych, opłacanie podatku od nieruchomości związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej, itp."

W Instrukcji przypomina się też, że "duchowni, którzy osiągają przychody z tytułu ofiar otrzymywanych z racji pełnienia funkcji duszpasterskich winni opłacać zryczałtowany podatek dochodowy zgodnie z przepisami z 20 listopada 1998 r. w ustawie o zryczałtowanym podatku dochodowym od niektórych przychodów osiąganych przez osoby fizyczne".

3. "Umowy" to trzeci rozdział Instrukcji, w którym podkreślona zostaje konieczność zawierania pisemnych umów przez kościelne osoby prawne, zarówno jeśli chodzi o zatrudnianie pracowników, ich ubezpieczanie oraz prowadzenie działalności gospodarczej. Umowy te mają spełniać warunki prawa kościelnego i państwowego.

Podkreśla się, że "kościelne osoby prawne i kościelne jednostki organizacyjne są zobowiązane w takim samym stopniu jak inni pracodawcy do przestrzegania Kodeksu Pracy, przepisów z zakresu ubezpieczeń społecznych i ubezpieczenia zdrowotnego, przepisów podatkowych, kształtowania stosunków pracy w aspekcie potrzeb rodziny, uczciwego traktowania pracowników, słusznego wynagrodzenia, szanowania równouprawnienia kobiet i mężczyzn, dialogu z pracownikami, a w wypadku redukcji miejsc pracy do przyznania pierwszeństwa podziałowi pracy przed likwidacją miejsc i zwolnieniami".

Przypomina się też, że "kościelne osoby prawne i kościelne jednostki organizacyjne będące pracodawcami są płatnikami podatków oraz składek na ubezpieczenie społeczne i zdrowotne z tytułu wypłacanych wynagrodzeń. Konieczne jest przestrzeganie przepisów prawa polskiego w tym zakresie".

Zwraca się też uwagę, że "kościelne osoby prawne i kościelne jednostki organizacyjne biorąc udział w obiegu gospodarczym (...) muszą stosować się do wszystkich obowiązujących przepisów prawa kanonicznego i prawa polskiego oraz poddać się szczególnym kryteriom etycznym".

4. W rozdziale "Utrzymanie duchownych i osób konsekrowanych" omówione zostały szczegółowe zasady wynagradzania duchownych, korzystania przez duchownych z zabezpieczeń socjalnych jak i sposobu wykorzystywania swych dochodów przez osoby duchowne.

Instrukcja przypomina, że "podstawę polskiego systemu wynagradzania (renumeratio) duchownych stanowią dobrowolne ofiary, zwłaszcza ofiary mszalne i iura stolae". Mimo to, "dochody duchownych - zarówno środki pieniężne, jak i w naturze (...) oraz ich zobowiązania wobec parafii i diecezji winny być szczegółowo określone w prawie partykularnym danej diecezji".

Instrukcja zwraca także wagę na sprawę o kapitalnym znaczeniu, mianowicie, że "wynagrodzenie duchownych nie może być postrzegane jako zapłata za wykonaną pracę". A zatem "biskup, prezbiter, diakon nie są pracownikami – w rozumieniu kodeksu pracy – diecezji czy parafii".

Warunkami regulującymi sposób wynagradzania duchownych winny być: poziom wykształcenia, okres pełnienia posługi, zajmowane stanowisko oraz "poziom materialny społeczeństwa". W tej kwestii Instrukcja przypomina słynny cytat z Jana Pawła II, który powiedział podczas jednej z wizyt w Polsce, że "wynagrodzenie duchownych powinno kształtować się poniżej średniej krajowej, a stylem życia duchowni winni być bliscy przeciętnej, a raczej uboższej rodzinie".

Jeśli chodzi o zarobki duchownych, to – jak stwierdza Instrukcja, to choć Kościół zapewnia im utrzymanie, "ale równocześnie zachęca do dobrowolnego ubóstwa i prostoty życia. Dlatego też duchowni, to co im zbywa, winni przeznaczyć na dobro Kościoła i dzieła miłości”, wobec potrzebujących i ubogich.

Instrukcja mówi też o konieczności powołania wewnątrzkościelnych systemów pomocy materialnej tym duchownym, którzy tego wymagają. "Zaleca się, by w każdej diecezji utworzyć instytucję o charakterze 'subsidium charitativum' dla stosownego zabezpieczenia socjalnego duchownych chorych, niepełnosprawnych czy emerytowanych".

Dokument zawiera ponadto bogaty aneks składający się z wzorów umów i innych dokumentów finansowych, z jakich powinny korzystać osoby odpowiedzialne za finanse, zatrudnianie pracowników bądź prowadzące kościelną działalność gospodarczą.

*****

Idea uporządkowania finansów Kościoła w Polsce została podjęta przed czterema laty, na spotkaniu biskupów diecezjalnych na Jasnej Górze 25 sierpnia 2011 r. Chodziło w niej nie tylko o uporządkowanie kościelnych finansów na styku z państwem, ale również na gruncie wewnątrzkościelnym, analogicznie jak to zostało dokonane w innych krajach po Soborze Watykańskim II i po wprowadzeniu nowego Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1983 r. Idea ta została wsparta przez nuncjusza apostolskiego abp. Celestino Migliore. W ślad za tym został powołany specjalny zespół pod przewodnictwem abp. Wiktora Skworca, składający się z przedstawicieli 14 polskich metropolii, ekonomów bądź prawników.

Instrukcja została wprowadzona początkowo "ad experimentum" 25 sierpnia 2012 r., a po 3 latach, 25 sierpnia br. - po dokonaniu poprawek - została przyjęta na czas nieokreślony.