Szczegółowe wytyczne dotyczące postępowania kościelnego w przypadku oskarżeń duchownych o molestowanie osób poniżej 18. roku życia zostały przyjęte po raz pierwszy już 6 lat temu, podczas zebrania plenarnego Episkopatu 20 czerwca 2009 r. Dokonane zostało to dwa lata przed tym, jak watykańska Kongregacja Nauki Wiary wystosowała okólnik do wszystkich katolickich konferencji biskupich na świecie, w sprawie opracowania szczegółowych wytycznych, dotyczących postępowania w takich przypadkach.

Jednakże po otrzymaniu wspomnianego okólnika Stolicy Apostolskiej w 2011 r., nastąpiła konieczność uzupełnienia opracowanych wcześniej polskich wytycznych. Stąd na zebraniu plenarnym KEP 14 marca 2012 r. została przyjęta nowa wersja dokumentu pod nazwą: "Wytyczne dotyczące wstępnego dochodzenia kanonicznego w przypadku oskarżeń duchownych o czyny przeciwko szóstemu przykazaniu Dekalogu z osobą niepełnoletnią poniżej osiemnastego roku życia".

Z kolei na 363. zebraniu plenarnym 8 i 9 października 2013 r. biskupi przyjęli trzy aneksy do "Wytycznych". Określają one precyzyjne reguły postępowania w kwestii pomocy ofiarom, dochodzenia wobec kapłanów oskarżanych o akty pedofilii oraz zasady formacji przyszłych kapłanów w zakresie dojrzałości seksualnej oraz profilaktyki wobec zjawiska pedofilii. Przyjęto także nowy dokument nt. „Prewencji nadużyć seksualnych wobec dzieci i młodzieży i osób niepełnosprawnych w pracy duszpasterskiej i wychowawczej Kościoła w Polsce”.

Po upływie kilku miesięcy Stolica Apostolska zgłosiła swoje uwagi i uzupełnienia i przekazała je polskiemu Episkopatowi. Wprowadzone zostały one na wniosek Rady Prawnej KEP na 365. zebraniu plenarnym Konferencji Episkopatu 11 czerwca 2014 r.

Dokumenty te następnie zostały ponownie przekazane Stolicy Apostolskiej, a po ich przejrzeniu i zaakceptowaniu obowiązują już na gruncie Kościoła w Polsce. W marcu br. zostały przekazane do poszczególnych diecezji i przełożonych zgromadzeń zakonnych. Ich oficjalna publikacja została wstępnie zaplanowana na jesień br. w "Aktach Konferencji Episkopatu Polski". Dlatego do tej pory nie zostały ujawnione przyjętą drogą szerokiej opinii publicznej.

Wytyczne Episkopatu

Dokument główny nosi tytuł: ”Wytyczne dotyczące wstępnego dochodzenia kanonicznego w przypadku oskarżeń duchownych o czyny przeciwko szóstemu przykazaniu Dekalogu z osobą niepełnoletnią poniżej osiemnastego roku życia”.

W wytycznych przypomina się, że podstawową zasadą w posłudze Kościoła jest „szanowanie godności każdej osoby”, a "szczególnym wymogiem tej zasady jest uznanie i respektowanie prawa wszystkich dzieci oraz młodzieży do tego, by były otoczone troską i szacunkiem oraz wzrastały w środowisku bezpiecznym, wolnym od wykorzystania, manipulacji i przemocy”.

Wobec tego, „zobowiązuje to do nieskazitelnie bezinteresownej służby na rzecz duchowego, fizycznego i emocjonalnego rozwoju dzieci i młodzieży oraz wyklucza, aby ktokolwiek z posługujących w Kościele w jakikolwiek sposób naruszał fizyczną lub psychiczną integralność dzieci i młodzieży”.

Z tych powodów "nadużycia seksualne Kościół uznaje za ciężkie grzechy, domagające się jednoznacznych reakcji o charakterze dyscyplinarnym wobec osób, którym udowodniono popełnienie takich czynów, podjęcia uzdrawiającego dzieła pokuty, zarówno przez sprawcę jak i cała wspólnotę Kościoła, naprawienia wyrządzonych krzywd oraz dołożenia wszelkich starań, aby podobne sytuacje nie miały miejsca w przyszłości".

Zatem, jak stwierdza dalej dokument: „Osoby winne naruszeń praw dzieci i młodzieży, niezależnie od pełnionej funkcji lub urzędu, zostaną pociągnięte do odpowiedzialności zgodnie z obowiązującymi normami ustanowionymi przez kompetentną władzę kościelną przy poszanowaniu prawa obowiązującego w Polsce”.

Wytyczne polskiego Episkopatu - analogicznie jak Stolicy Apostolskiej - za przestępstwo w tej sferze uznają zarówno seksualne obcowanie z osobą przed ukończeniem przez nią 18. roku życia, jak i "nabywanie albo przechowywanie, lub upowszechnianie w celach satysfakcji seksualnej obrazów pornograficznych, przedstawiających niepełnoletnich poniżej 14. roku życia, przez duchownego – w jakikolwiek sposób i za pomocą jakiegokolwiek urządzenia”. Jest to ujęte znacznie ostrzej niż w prawie cywilnym, gdzie za przestępstwo uznaje się obcowanie seksualne z osobami poniżej 15. roku życia. W polskim prawie przedawnienie takich przestępstw następuje po ukończeniu 30. roku życia przez ofiarę, natomiast w prawie kościelnym dopiero po 20 latach od dnia, w którym pokrzywdzony niepełnoletni ukończył 18. rok życia. Warto dodać, że w prawie kościelnym takie same sankcje jak w przypadku złamania VI przykazania z osobą, która nie ukończyła 18. roku życia dotyczą wykorzystania osób upośledzonych umysłowo („które trwale niezdolne są posługiwać się rozumem”), niezależnie od ich wieku.

W dokumencie przypomina się, że „w porządku prawnym Kościoła rozstrzyganie w sprawach przestępstw seksualnych popełnionych przez duchownych wobec osób niepełnoletnich jest zastrzeżone dla Kongregacji Nauki Wiary (Motu Proprio: Sacramentorum sanctitatis tutela z 21 maja 2010 r., art. 6 § 1)”. Dlatego wszelkie tego typu wypadki muszą być przekazywane przez biskupów oraz przełożonych zakonnych bezpośrednio do tej dykasterii Stolicy Apostolskiej, która prowadzi bądź nadzoruje dalsze postępowanie wobec danego duchownego. Ta zasada - obowiązująca na terenie całego Kościoła katolickiego - wprowadzona została celem uniknięcia zbyt pobłażliwego stosunku organów Kościołów lokalnych wobec tego rodzaju przestępstw.

Procedury postępowania

Wytyczne polskiego Episkopatu nakładają na biskupów diecezjalnych bądź wyższych przełożonych zakonnych konieczność przeprowadzenia wstępnego dochodzenia kanonicznego, o ile otrzymają oni „przynajmniej prawdopodobną wiadomość o popełnieniu przez duchownego czynu przeciwko 6-mu przykazaniu Dekalogu z osobą niepełnoletnią poniżej 18-go roku życia”. Postępowanie wobec konkretnego kapłana reguluje tekst samych „Wytycznych” oraz dołączony do nich Aneks nr 2 zatytułowany: „Procedura postępowania”.

Wstępne dochodzenie kanoniczne obejmuje przyjęcie zgłoszenia, procedurę związaną z badaniem faktów i zbieraniem dowodów oraz gromadzeniem dokumentacji. Przełożeni kościelni mają też obowiązek "uniemożliwienia ewentualnej kontynuacji przestępstwa". Do bezpośredniego prowadzenia wstępnego dochodzenia biskup lub wyższy przełożony zakonny winien wyznaczyć specjalną osobę lub powołać komisję.

Osoba składająca zgłoszenie powinna je sformułować na piśmie. Jeżeli tego nie uczyni, podstawą do podjęcia dalszych czynności staje się protokół z odbytej rozmowy, podpisany w miarę możliwości przez wszystkich jej uczestników.

W Aneksie czytamy, że „w przypadku, gdy zgłoszenie dotyczy osoby poniżej 15. roku życia, osoba pokrzywdzona może być przesłuchiwana tylko za zgodą rodziców i w obecności psychologa. Jeżeli zaś zgłoszenie odnosi się do osoby pomiędzy 15. a 18. rokiem życia, osoba pokrzywdzona powinna być przesłuchiwana w obecności psychologa”.

Wytyczne nakazują poinformowanie osoby oskarżającej o jej prawie do złożenia doniesienia do państwowych organów ścigania, zgodnie z przepisami prawa polskiego oraz wyjaśnienia jej, że postępowanie kanoniczne ma charakter wewnątrzkościelny.

Niezależnie od tego, osoba lub komisja przyjmująca zgłoszenie ma obowiązek wezwania duchownego i przesłuchania go w siedzibie kurii; przesłuchania osób posiadających wiedzę na temat domniemanego przestępstwa oraz przeprowadzenia wizji lokalnej.

Zaznacza się też, że „dokumenty opracowane na okoliczność prowadzonej procedury kanonicznej należy przechowywać w archiwum tajnym kurii biskupiej”.

Jeśli chodzi o postępowanie wobec duchownego, wobec którego zostały wysunięte oskarżenia, to gdyby ujawnione fakty dotyczyły bieżących wydarzeń i wydawały się prawdopodobne, ordynariusz diecezji ma prawo do nakazania tego, co jest postanowione w kan. 1722 Kodeksu Prawa Kanonicznego. Kanon ten stwierdza, że "celem uniknięcia zgorszenia, ochrony wolności świadków i gwarancji wymiaru sprawiedliwości, ordynariusz, po wysłuchaniu rzecznika sprawiedliwości i wezwawszy samego oskarżonego, może, w jakimkolwiek stadium procesu, oddalić oskarżonego od świętej posługi lub jakiegoś urzędu i zadania kościelnego, oraz nakazać lub zakazać pobytu w jakimś miejscu lub terytorium, a nawet zabronić publicznego uczestnictwa w Najświętszej Eucharystii; wszystko to, po ustaniu przyczyny, należy odwołać, ma to też swój kres, na mocy samego prawa, z ustaniem procesu karnego".

"Jeżeli jednak ujawnione fakty dotyczyłyby niedalekiej przeszłości i wydawałyby się prawdopodobne, lecz obecnie nie ma bezpośredniego zagrożenia, przełożony rozstrzyga, czy duchownego należy zawiesić czy odsunąć od pracy z dziećmi i młodzieżą do czasu wyjaśnienia sprawy" - czytamy. W każdym przypadku duchownego należy także poddać specjalistycznej diagnozie, a gdy trzeba - terapii.

Natomiast w sytuacji stwierdzenia wiarygodności oskarżenia, właściwy przełożony kościelny (biskup lub wyższy przełożony zakonny) przekazuje sprawę watykańskiej Kongregacji Nauki Wiary, wraz z niezbędną dokumentacją. Dalsze postępowanie procesowe wobec oskarżonego duchownego i ewentualne wymierzenie mu kary (w sensie prawa kościelnego), prowadzone jest zgodnie z dyspozycjami Kongregacji.

Wytyczne przypominają, że "oskarżony duchowny aż do momentu udowodnienia mu winy korzysta z domniemania niewinności" oraz, że "w żadnym wypadku nie może być pozbawiony prawa do obrony". A gdyby podejrzenia "nie zostały potwierdzone, powinno się uczynić wszystko, aby zostało przywrócone jego dobre imię". Związane jest z tym także przywrócenie niesłusznie podejrzewanego duchownego w obowiązkach i czynnościach, w których został zawieszony.

Wytyczne stanowią także, że "wstępne dochodzenie kanoniczne jednoznacznie odróżnia się od postępowania prowadzonego według prawa polskiego. W przypadku, gdy wcześniej zostało wszczęte postępowanie przez organy państwowe, nie rozpoczyna się dochodzenia kanonicznego, a już rozpoczęte ulega zawieszeniu do czasu zakończenia tego pierwszego".

Istotny jest także punkt stwierdzający, że "odpowiedzialność karną oraz cywilną za tego rodzaju przestępstwa ponosi sprawca jako osoba fizyczna". Tak zresztą stanowi powszechnie obowiązujące w Polsce prawo, które w takich przypadkach jak te, nie wprowadza odpowiedzialności innych osób za czyny sprawcy.

Przypomina się także, że mając na uwadze przepisy prawa polskiego dotyczące złożenia zawiadomienia o przestępstwie organom ścigania, jego treścią nie mogą być w żadnym wypadku wiadomości uzyskane z "sakramentalnego forum wewnętrznego" (tajemnica spowiedzi).

"Wytyczne" precyzują, że w sposób analogiczny, "mutatis mutandis", należy postępować w przypadkach nadużyć przeciwko VI przykazaniu z osobą niepełnoletnią poniżej 18. roku życia popełnionych także przez osoby świeckie działające w strukturach Kościoła.

Pomoc ofiarom

Ważnym aspektem poruszanym w "Wytycznych" jest kwestia traktowania ofiar. Szczegóły zostały omówione w Aneksie nr 1 do "Wytycznych". "Troska o ofiary nadużyć seksualnych to podstawowy akt sprawiedliwości ze strony wspólnoty Kościoła, odczuwającej ból i wstyd z powodu krzywdy wyrządzonej dzieciom i młodzieży" - czytamy tamże.

Zatem wspomniani przełożeni kościelni, w związku z uzyskaniem informacji o przypadku nadużycia seksualnego wobec niepełnoletniego, mają obowiązek: udzielenia pomocy duchowej i psychologicznej ofierze nadużycia seksualnego, a w razie potrzeby także konsultacji prawnej; podjęcia działań zmierzających do uniemożliwienia ewentualnej kontynuacji przestępstwa i zapewnienia ofierze poczucia bezpieczeństwa oraz podjęcia działań mających na celu uzdrowienie zaufania i przywrócenie właściwego klimatu dla kontynuacji pracy duszpasterskiej we wspólnocie kościelnej, zranionej niegodnym postępowaniem osoby duchownej.

Osoba lub komisja przyjmująca zgłoszenie od ofiary bądź jej opiekunów prawnych ma zapewnić "maksymalne poczucie bezpieczeństwa, okazać wolę życzliwego wysłuchania i przyjęcia prawdy oraz upewnić w przekonaniu, że osoby, ujawniając swoje cierpienie, pomagają też Kościołowi w przywróceniu naruszonego ładu moralnego".

Ponadto ofierze nadużycia seksualnego, którą jest osoba niepełnoletnia poniżej osiemnastego roku życia, pomoc duchowa i psychologiczna powinna być udzielana w ścisłej współpracy z rodzicami (opiekunami prawnymi), a w przypadku ofiary poniżej 15. roku życia za wyraźną ich zgodą. Pomoc ta winna objąć także osoby z najbliższego otoczenia ofiary, w szczególności członków jej rodziny.

Przypomina się również, że proponując pomoc psychologiczną przełożony kościelny może sięgać do specjalistów także spoza struktur związanych z Kościołem katolickim.

Duszpasterze - jak czytamy w cytowanym aneksie - winni być także gotowi do podejmowania rozmów i spotkań z wiernymi, zwłaszcza w pierwszym okresie po ujawnieniu nadużycia seksualnego, jakie miało miejsce w ich wspólnotach. A w sposób szczególny troską duszpasterską należy objąć dzieci i młodzież.

Profilaktyka i działania na etapie formacji kapłańskiej

Trzeci z kolei aneks wskazuje na te elementy w programie formacji do kapłaństwa, które w kontekście tej problematyki są istotne z punktu widzenia profilaktyki. Przypomina się, że w formacji do kapłaństwa "nie może zabraknąć właściwego traktowania i przeżywania sfery seksualnej oraz umiejętnego przygotowania do życia w czystości i celibacie". Ponadto "kształtowanie właściwej tożsamości seksualnej powinno dokonywać się przez świadomą akceptację tej sfery i ukierunkowanie jej na głębszą integrację ze sferą emocjonalną i duchową".

Przypomina się, że "droga do rozeznania ewentualnych trudności w sferze seksualnej powinna rozpoczynać się już w momencie przyjmowania kandydata do seminarium lub zakonu". Wobec tego zgłaszający się kandydat powinien przejść stosowne badanie psychologiczne, pogłębiony wywiad oraz test, które pozwolą jego formatorom zorientować się co do poziomu dojrzałości seksualnej oraz występowania ewentualnych zaburzeń.

W związku z tym do seminarium duchownego lub instytutu zakonnego nie należy przyjmować kandydatów, u których stwierdzono "występowanie zaburzeń w sferze seksualnej, w tym głęboko zakorzenionej orientacji homoseksualnej".

Następnie, na etapie formacji, przedmiotem wykładów i konferencji powinna być także tematyka związana z "kształtowaniem dojrzałej seksualności". Należy ją również uwzględnić w kierownictwie duchowym oraz w innych działaniach służących rozwojowi życia duchowego.

Ponadto, "kandydaci do kapłaństwa lub życia zakonnego powinni otrzymać konieczną wiedzę w zakresie odpowiedzialności, na forum kościelnym i państwowym, za przestępstwa przeciwko szóstemu przykazaniu Dekalogu, w szczególności popełnione z osobami niepełnoletnimi, a także w zakresie obowiązujących procedur przewidzianych w prawie powszechnym i w prawie lokalnym w odniesieniu do kontaktu z ofiarami nadużyć seksualnych, popełnionych przez duchownych".

W aneksie tym podkreśla się także potrzebę skutecznej prewencji w zakresie ochrony dzieci i młodzieży przed ewentualnymi przestępstwami w tej sferze. Zaznacza się, że "prewencja nadużyć seksualnych wobec nieletnich stanowi integralną część zaangażowania Kościoła w pracę z dziećmi i młodzieżą".

Dokument o prewencji

Biskupi zgromadzeni na 363. zebraniu plenarnym KEP w październiku 2013 r. przyjęli także odrębny dokument o zasadach prewencji wobec przypadków pedofilii, jakie mogą się zdarzyć w Kościele. Jego ostateczna wersja została przyjęta podczas 365. zebrania plenarnego, 10-11 czerwca 2014 r. Kościół w Polsce poprzez wprowadzenie w swoim środowisku prewencji tego rodzaju zagrożeń, chce być bezpiecznym środowiskiem dla dzieci i młodzieży. Ponadto chce promować ochronę nieletnich przed różnymi formami przemocy i wykorzystania również poza środowiskami kościelnymi.

Dokument pt. „Prewencja nadużyć seksualnych wobec dzieci i młodzieży i osób niepełnosprawnych w pracy duszpasterskiej i wychowawczej Kościoła w Polsce” wyznacza więc dokładne ramy działania w zakresie zapobiegania ewentualnym przypadkom pedofilii i nadużyć osób niepełnosprawnych. Jego autorzy wychodzą z założenia, że "prewencja nadużyć seksualnych wobec nieletnich stanowi integralną część zaangażowania Kościoła w pracę z dziećmi i z młodzieżą".

W dokumencie czytamy, iż „prewencja ma na celu wyeliminowanie ryzyka popełnienia nadużyć seksualnych w ścisłym tego słowa znaczeniu przez kogokolwiek z uczestników duszpasterstwa dzieci i młodzieży. Ma również pomóc w uniknięciu psychicznych i fizycznych przekroczeń granic intymności”.

Nową jakością, jaką wnosi ten dokument, jest zobowiązanie różnego rodzaju kościelnych jednostek wychowawczych oraz grup duszpasterskich dzieci i młodzieży do przyjęcia i stosowania procedur prewencji nadużyć seksualnych, co podlegałoby kontroli. Te standardy zostaną opracowane i wprowadzone w życie przy współudziale osób i grup zaangażowanych w pracę z dziećmi i młodzieżą.

Przypomina się więc z naciskiem, że "wszystkie nadrzędne kościelne struktury duszpasterstwa dzieci i młodzieży, organizacje katolickie, zrzeszenia dzieł wychowawczych i oświatowych prowadzone przez jednostki organizacyjne Kościoła powinny przyjąć i wdrażać konkretne reguły, formy i struktury prewencji odpowiednie dla różnych zakresów i form pracy z dziećmi i młodzieżą oraz dla różnych poziomów odpowiedzialności organizacyjnej za tę pracę".

Dokument zawiera dalej szczegółowe zasady pracy z dziećmi i młodzieżą. Wśród nich wymienia konieczność, by wszyscy wychowawcy, opiekunowie i animatorzy - zarówno świeccy jak i duchowni - otrzymali przeszkolenie w zakresie prewencji oraz by mogli korzystać zarówno z pomocy, jak i konsultacji dotyczących swojej pracy z podopiecznymi ze strony odpowiedzialnych za prewencję.

Działania w zakresie prewencji zostały ujęte w szerokim spectrum i wymagają one w szczególności: przygotowania i wdrożenia we współpracy z rodzicami szczegółowych programów profilaktycznych dla dzieci i młodzieży; przygotowania i przestrzegania kodeksu zachowań obowiązującego wszystkie osoby skierowane do pracy z dziećmi i młodzieżą; właściwej formacji kapłanów i przygotowujących się do kapłaństwa; prowadzenia obowiązkowych i regularnych szkoleń w zakresie prewencji dla katechetów i innych osób pracujących z dziećmi i młodzieżą, również w charakterze wolontariuszy oraz wprowadzenia pouczeń i wymagań w momencie kierowania do pracy czy do posługi z dziećmi i młodzieżą, również w charakterze wolontariuszy.

Zatem, jak przypomina dokument, skuteczna prewencja nadużyć seksualnych wymaga, aby personel odpowiedzialny na wszystkich szczeblach odpowiedzialności był odpowiednio szkolony w zakresie: własnej kompetencji emocjonalnej i społecznej; komunikacji i rozwiązywania konfliktów; dynamiki psychicznej ofiar; strategii sprawców nadużyć seksualnych; elementów strukturalnych w instytucjach, które mogą sprzyjać nadużyciom seksualnym oraz czynów karalnych w tym zakresie oraz aktualnego ustawodawstwa cywilnego i kościelnego i procedur z nimi związanych.

W dokumencie zwraca się także uwagę na zatrudnianie i przygotowanie wychowawców i opiekunów. „Każda zatrudniana osoba powinna przedstawić zatrudnienie o niekaralności i podpisać zobowiązanie przestrzegania kodeksu zachowań. Dotyczy to zarówno pracowników etatowych, duchownych i świeckich, w instytucjach katolickich, jak i wolontariuszy” – czytamy.

W przyjętym przez Episkopat dokumencie nt. prewencji opisano również zakres kompetencji koordynatora ze strony Episkopatu ds. ochrony dzieci i młodzieży. Biskupi zgromadzeni 22 czerwca 2013 r. w Wieliczce mianowali nim znanego jezuitę o. Adama Żaka. Do jego obowiązków należy m.in. wspieranie wymiany doświadczeń na poziomie krajowym; wspieranie działań osób odpowiedzialnych za prewencję w kościelnych jednostkach organizacyjnych oraz w grupach dzieł wychowawczych i oświatowych o podobnym charakterze; wypracowanie standardów jakości w zakresie prewencji i ich upowszechnianie; opracowanie i rozwój ogólnopolskich programów szkoleniowych; współpraca z odpowiednimi organami państwowymi odpowiedzialnymi za prewencję, jak również współpraca z biurem prasowym episkopatu i mediami w celu tworzenia przychylnej atmosfery dla ochrony dzieci i młodzieży przed wykorzystaniem seksualnym w skali całego społeczeństwa.

Koordynatora ma wspierać specjalny zespół, którego członków zatwierdza Konferencja Episkopatu Polski.