W tym roku przypada 120. rocznica urodzin Józefa Mackiewicza, wybitnego prozaika, publicysty i dziennikarza, jednego z najbardziej niezależnych umysłów XX wieku. Sejm RP ustanowił rok 2022 Rokiem Józefa Mackiewicza, uznając wielkość jego dorobku, „m.in. wytrwale wspierającego idee: niepodległości Polski, wolności i przyjaznego współistnienia narodów Europy Środkowo-Wschodniej i niezłomnego oporu przeciwko komunizmowi”.

Z Rosji do Wilna

Józef Mackiewicz przyszedł na świat 1 kwietnia 1902 r. w Petersburgu jako najmłodsze z trojga dzieci Antoniego i Marii z Pietraszkiewiczów. Jego ojciec był bogatym udziałowcem w firmie handlującej winem na terenie Rosji.

Ze względu na stan zdrowia 5-letniego Józefa, któremu nie odpowiadał klimat miasta nad Newą, rodzina przeprowadziła się do Wilna i zamieszkała naprzeciwko cmentarza Na Rossie.

Gdy był uczniem szóstej klasy gimnazjum, jako ochotnik wziął udział w wojnie polsko-bolszewickiej 1919-20. Służył w 10. Pułku Ułanów Litewskich. W 1920 r., ranny podczas walki, dostał się do niewoli. Po uwolnieniu rozpoczął studia na Uniwersytecie Warszawskim na Wydziale Przyrodniczo-Filozoficznym, a następnie na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie. Studiował ornitologię, był wielkim miłośnikiem i znawcą ptaków. Studiów jednak nie ukończył. W 1923 r. podjął pracę w wileńskiej gazecie Słowo, której redaktorem naczelnym był jego starszy brat, Stanisław Cat-Mackiewicz. Spod jego pióra wychodziły felietony, artykuły i reportaże. Zajmował się głównie tematyką historyczną, kulturową i polityczną specyfiką obszarów byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Od jesieni 1939 r. do wiosny 1940 r. redagował w Wilnie Gazetę Codzienną – dziennik o programie antynacjonalistycznym i antysowieckim. Na jej łamach propagował tzw. ideę krajową. Współpracował także z wydawaną przez Niemców polskojęzyczną gazetą Goniec Codzienny, publikując artykuły o treści antysowieckiej, jak również fragmenty swojej późniejszej powieści Droga donikąd.

Świadek Katynia

Wydźwięk publikacji oraz toczące się od lat 30. konflikty personalne i ideowe stały się motywem wyroku śmierci wydanego na Mackiewicza przez Sąd Specjalny AK w Wilnie. Głównym powodem był zapewne jego wyjazd, na zaproszenie Niemców i za zgodą polskich władz podziemnych (wileńskiej AK), do Katynia w maju 1943 r., jako świadka ekshumacji grobów polskich żołnierzy. Zarówno data, jak i okoliczności wyroku są niejasne. Wiadomo, że nie tylko nie został wykonany, ale także został formalnie odwołany.

Mackiewicz złożył dwa raporty władzom AK – w Warszawie i Wilnie. Niestety, oba zaginęły. Przedstawił jednak swoją relację z miejsca zbrodni w Katyniu 3 czerwca 1943 r. w Gońcu Codziennym, w wywiadzie pt. Widziałem na własne oczy: „(...) osobiście nie mam najmniejszej wątpliwości, żadnej absolutnie wątpliwości, że zamordowani zostali właśnie przez bolszewików. Przekonałem się naocznie na miejscu zbrodni w Katyniu”.

W 1952 r. wystąpił przed Specjalną Komisją Śledczą Kongresu Stanów Zjednoczonych do Zbadania Zbrodni Katyńskiej (tzw. komisja Maddena) w roli świadka i eksperta.

Losy emigranta

Gdy w maju 1944 r. Armia Czerwona ponownie wkroczyła na tereny II RP, Józef wraz z żoną Barbarą Toporską wyjechał z Wilna do Warszawy, a następnie – przez Kraków, Wiedeń i Rzym – w 1947 r. dotarł do Londynu. Tam współpracował z Wiadomościami i paryską Kulturą oraz z innymi pismami emigracyjnymi. Żył w warunkach bardzo skromnych, niemal nędznych, utrzymując się z pisania i ręcznych robótek żony.

Był człowiekiem idącym pod prąd opinii publicznej. Sam jeden, bez sympatyków, tylko z prawdą jako naczelną wartością. Twierdził, że choć nieraz jest ona przykra, to przecież byłoby głupio nie patrzeć jej w oczy.

Mimo że uważany jest za jednego z najwybitniejszych pisarzy emigracyjnych, to właśnie na emigracji (jak i w kraju) był nieustannie oskarżany o kolaborację z Niemcami. Ataki te były wyrazem kontestacji wobec jego bezkompromisowego antykomunizmu. Nie uznawał PRL za legalną formę państwowości polskiej. Komunizm określał jako zło ponadnarodowe, zbudowane na publicznym kłamstwie, na negacji wolności jednostki, praw i fundamentalnych wartości cywilizacji.

„Międzynarodowy komunizm z centralą w Moskwie nie jest «imperializmem» w potocznym tego słowa znaczeniu, lecz dążeniem do opanowania całej kuli ziemskiej, całego świata, wszystkich narodów, celem narzucenia temu światu totalitarnego ustroju komunistycznego. (...) Infiltracja, indoktrynacja, masowa i szczegółowa propaganda, które do tego celu prowadzą. Jest to największe zagrożenie świata od czasu jego istnienia” – napisał w 1982 r.

Był przekonany, że Sowieci nie dążyli do wynarodowienia lub panowania nad pojedynczym narodem. Chcieli przede wszystkim zmienić pojedynczego człowieka w maszynę i zmusić ludzi do kompromisów prowadzących do wyrzeczenia się osobistej godności człowieka. Bolszewicy, zdaniem Mackiewicza, chcieli przeistoczyć wszystkie narody w naród sowiecki, dlatego tępili nacjonalizmy.

W 1971 r. Józef Mackiewicz został odznaczony przez rząd londyński Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Restituta. Był laureatem emigracyjnych nagród za twórczość literacką (nie wszystkie jednak przyjął, m.in. w 1981 r. Nagrody Literackiej im. Zygmunta Hertza, przyznawanej przez paryską Kulturę). W 1975 r. Wydział Slawistyczny Uniwersytetu w Kansas (USA) zgłosił jego kandydaturę do Literackiej Nagrody Nobla.

Józef Mackiewicz zmarł 31 stycznia 1985 r. w Monachium, a jego ciało pochowano na cmentarzu przy kościele św. Andrzeja Boboli w Londynie.

Pisarz ponad schematami

Nie znosił Gombrowicza, Prusa uważał za nudziarza. Sam opublikował setki artykułów wspomnieniowych, komentarzy politycznych, reportaży, esejów i powieści.

Na liście jego najważniejszych dzieł nie może zabraknąć przede wszystkim powieści: Droga donikąd, Karierowicz, Kontra, Sprawa pułkownika Miasojedowa, Lewa wolna, a także zbiorów esejów i publicystyki: Zwycięstwo prowokacji, Ściągaczki z szuflady Pana Boga, Watykan w cieniu czerwonej gwiazdy, Droga Pani..., Fakty, przyroda i ludzie.

Tematem powieści Mackiewicza są procesy historyczne widziane z perspektywy czasu: wojna polsko-bolszewicka, konflikty narodowe na wschodzie II RP, sowiecka i niemiecka okupacja tych obszarów. Przede wszystkim jednak interesowały go losy pojedynczych ludzi, refleksja nad sensem wydarzeń historycznych i poszukiwanie w nich swojego miejsca przez jednostkę.

Podejmował tematy o charakterze uniwersalnym. Twierdził, że prawda o faktach jest bardziej dramatyczna niż fikcja literacka. Twórczości tego nieszablonowego autora towarzyszyła burza polemiki, potępień i protestów. Była to cena za nieugiętą postawę odwagi i nonkonformizmu. Niemało wrogów narobił sobie m.in. z powodu powieści takich jak: Lewa wolna (1965) – o wojnie polsko-bolszewickiej, w której podważył autorytet Józefa Piłsudskiego; Nie trzeba głośno mówić (1969) – o prawdziwym końcu polskich Kresów Wschodnich, w której kwestionuje politykę AK wobec ZSRR na tych terenach; czy też W cieniu krzyża (1972), w której przekonuje, że koncepcja realizmu politycznego, głoszona przez środowiska opozycyjne w Polsce, sprzyja utrwalaniu władzy komunistów.

Ambicją autora Buntu rojstów było jak najdokładniejsze oddanie prawdy, nawet „z narażeniem na zły humor tych, którym jest ona nie na rękę”.

W PRL twórczość Mackiewicza była zakazana i niemal niedostępna. Jej poznanie stało się możliwe dzięki rozwojowi wydawnictw drugiego obiegu. Całość dorobku pisarza publikowało od 1974 r. Wydawnictwo Kontra (Londyn), a od 1993 r. zbiorowe wydanie Dzieł (dotychczas ukazały się 33 tomy). Od 2002 r. przyznawana jest Nagroda Literacka im. Józefa Mackiewicza. Jego twórczość, choć wciąż zbyt mało doceniana, cieszy się uznaniem krytyków i badaczy literatury.