Na początku należy sobie jasno powiedzieć, że ilość wody na Ziemi jest stała. Paruje ona z lądów, oceanów, spada z deszczem, śniegiem, mgłą, rosą, pojawia się i znika, ale ciągle jest na naszej planecie. Nie ulatuje w kosmos, bo przed wywiewaniem wody znajdującej się w atmosferze chroni nas ziemskie pole magnetyczne, a jednak co jakiś czas, głównie latem, słyszymy o deficytach wody w rolnictwie, a nawet w wodociągach miejskich. W tym roku wszyscy słyszeliśmy o suchych kranach w Skierniewicach. Aby sobie uświadomić, jak to jest możliwe, warto sobie przypomnieć wiedzę ze szkoły podstawowej o obiegu wody w przyrodzie.

Woda krąży w przyrodzie...

Pierwszym etapem obiegu wody jest jej parowanie, głównie z mórz i oceanów, które stanowią 71 proc. powierzchni Ziemi. Oczywiście, parują także lądy, ale ok. 40 proc. z nich to pustynie, półpustynie, stepy i obszary górskie, z których parowanie jest minimalne. Z odparowanej wody w atmosferze tworzą się chmury, które w sprzyjających okolicznościach są źródłem opadów deszczu lub śniegu. Przyjmuje się, że ok. 80 proc. deszczu spada na powierzchnię oceanu. Reszta spada na lądy i w większości spływa do mórz. To, co nie spłynie, przesiąka przez warstwę gleby i porowate skały i tworzy zbiorniki wody podziemnej, które mogą znajdować się płytko – są to wody gruntowe, a możemy się do nich dostać, kopiąc np. studnie – lub głębiej, nawet kilkaset metrów pod ziemią – i wtedy są to wody głębinowe. Wody gruntowe zasilane są głównie bezpośrednio przez deszcze, natomiast wody głębinowe to wynik bardzo powolnego przesiąkania przez wiele warstw skał i osadów. Taki proces trwa setki tysięcy, a nawet miliony lat. Woda głębinowa jest stara, ale i bardzo czysta, gdyż warstwy, przez które przesiąka, działają jak filtr usuwający zanieczyszczenia.

Woda płynąca w rzekach to ta, która spadła z deszczem, oraz ta, która wydobywa się spod powierzchni ziemi w postaci źródeł. Jeśli przez jakiś czas deszcze nie padają – a tak dzieje się coraz częściej w Polsce, w dodatku jest bardzo ciepło, co przyspiesza parowanie – to cała woda znajdująca się w rzekach pochodzi z podziemnych zbiorników, płytszych i głębszych, i redukuje dostępne zasoby. Czasem wód podziemnych jest tak mało, że źródła stają się mało wydajne lub całkowicie zanikają.

...niestety, coraz szybciej...

Sami przyczyniamy się do tego, że coraz mniej wody znajduje się w zbiornikach naziemnych i podziemnych. Ważne jest jej oszczędzanie, ale równie ważne jest spowodowanie, żeby jak najwięcej wody, która płynie do morza, wsiąkało w ziemię. Można tego dokonać przez spowalnianie przepływu oraz przez zatrzymywanie wody w lasach, bagnach, torfowiskach, ale także stosowanie melioracji nawadniającej. Kilkadziesiąt lat temu, kiedy Polska gwałtownie inwestowała w rozwój przemysłu oraz wielkopowierzchniowego rolnictwa, ważne było, aby pola nie były podtapiane i aby szybko usuwać z nich nadmiar wody. Gwałtownie rozrastały się miasta, dlatego osuszano m.in. wielkie połacie terenów leżących blisko rzek. Starano się zminimalizować ryzyko powodzi, dlatego prostowano koryta rzeczne i obudowywano je wysokimi wałami, betonowano często nabrzeża. Dzięki temu woda spływała szybko, nie stała długo, tereny mieszkalne i rolnicze zostały zabezpieczone. Na szczęście nie zabetonowano wszystkiego. Wisła uchodzi za ostatnią dziką wielką rzekę Europy. Oczywiście, jest w tym dużo przesady, ale pokazuje to, w jakim stopniu uregulowane są rzeki na naszym kontynencie.

Warunki geograficzne Polski są specyficzne. Nasz kraj leży w strefie przejściowej między klimatem morskim a kontynentalnym, dlatego suma opadów jest większa na zachodzie. Także tereny wyżynne i górskie oraz nadmorskie otrzymują więcej opadów niż tereny nizinne. Najsuchsze są części Polski najintensywniej wykorzystywane rolniczo. W górach rocznie spada nawet 1800 mm deszczu, a w Wielkopolsce czy na Kujawach – ok. 500. Szybkie pozbywanie się deszczówki zwyczajnie nie leży w naszym interesie, bo oznacza susze, słabe plony, drożyznę i problemy z wodą pitną.

...ale musimy ją spowolnić

Zmiany klimatyczne spowodowały znaczne różnice w obiegu wody na terenie Polski. Przede wszystkim ciepłe i suche zimy nie pozwalają na powolne nasiąkanie gleby wodą roztopową na wiosnę, a długotrwałe okresy suche, z roku na rok coraz cieplejsze, zwiększają parowanie, co powoduje dodatkowe wysuszanie całych regionów. Opady są coraz gwałtowniejsze i nie mają szans w krótkim czasie nawodnić gleby ani zasilić wód gruntowych. Ekstremalne sytuacje hydrologiczne były doskonale widoczne w tym roku, kiedy na początku czerwca woda powodziowa spływająca Wisłą podniosła jej poziom do 6 m w Warszawie, a już w połowie lipca, po kilku upalnych i bezdeszczowych tygodniach, poziom rzeki w stolicy opadł do 50-60 cm. Aby przybrania wód po intensywnych opadach były mniej gwałtowne, należy budować zbiorniki, które mogłyby zatrzymać część wody powodziowej. Można by ją wypuszczać w czasie suszy. Obecnie planuje się budowę kilku takich zbiorników. Bardzo ważne jest jednak zatrzymywanie wody na polach. Należy zrezygnować z wielkich połaci pól uprawnych i rozdzielić je na mniejsze, a między nimi sadzić zagajniki, małe lasy, umieszczać w pobliżu małe oczka wodne oraz zbiorniki zatrzymujące wodę po opadach i mogące rozprowadzać ją po terenach uprawnych w czasach suszy. Teraz nie osusza się już bagien i torfowisk – traktuje się je jako rezerwuary wody, które zatrzymują ją na bardzo długi czas.

Także w miastach trzeba pozwolić wodzie wsiąkać w ziemię. Systemy kanalizacyjne odprowadzają bardzo szybko wodę deszczową z terenów miejskich i pogłębiają wysuszanie gleby spowodowane tym, że miasta są znacznie cieplejsze niż tereny wokół nich. Więcej wody wymaga utrzymanie roślinności nie tylko w przydomowych ogródkach, ale też w parkach, na skwerach itp., nie mówiąc już o tym, że bardzo mało wody trafia do podziemnych, naturalnych zbiorników, z których często pobierana jest woda pitna. Warto zbierać deszczówkę, aby wykorzystać ją do podlewania w czasie suszy. Bardzo dobrym pomysłem, prawie bezkosztowym, jest zastosowanie tzw. chłonnej studni w pobliżu rury spustowej odprowadzającej wodę z dachu do kanalizacji miejskiej. Wystarczy wykopać taką „studnię” głębokości 2-3 m, zasypać ją piaskiem, żwirem i drobnymi kamieniami i skierować tam wodę z dachu. Woda będzie spływać przez żwir, wsiąkać w ziemię i zasilać wody gruntowe. Coraz częściej miasta rezygnują z asfaltowania chodników i wykładają je kostką; na pokrycie parkingów stosuje się kratownicę betonową po to, by woda mogła swobodnie wsiąkać i na dłużej zostawać na miejscu.

Musimy, nawet kosztem własnej wygody, doprowadzić do zatrzymania opadów na miejscu – w miastach, na polach, w lasach, w rzekach, ponieważ o ile można żyć bez benzyny, egzotycznych owoców czy nawet prądu, o tyle bez wody jest to zupełnie niemożliwe. Człowiek bez wody umiera w ciągu tygodnia.