Ewangeliści wskazują, że Jezus został ukrzyżowany około południa, a umarł około godziny 15.00. Jako symbol chrześcijański krzyż został rozpowszechniony po sennej wizji, którą przeżył w 312 r. cesarz Konstantyn. W noc przed bitwą z Maksencjuszem na moście Muliwijskim, nieopodal Rzymu Konstantyn ujrzał płonący krzyż i napis: „In hoc signe vinces” (W tym znaku zwyciężysz). Następnego dnia na jego rozkaz, na tarczach żołnierzy zostały wymalowane krzyże. Konstantyn pokonał przeciwnika. Cesarz ogłosił edykt wolnościowy, kładący tym samym kres prześladowaniom religijnym. Karę śmierci krzyżowej zniósł w 336 r. Obok używania krzyża w architekturze sakralnej, popularne stały się krzyże noszone przez wierzących na piersiach. W Kościele na Zachodzie zaczęto organizować przedstawienia pasyjne umęczonego Jezusa na krzyżu, nabożeństwa pokutne, takie jak Droga Krzyżowa i „Gorzkie żale”.

Krzyż prawdziwy, Święty Krzyż

Kiedy Konstantyn wydał edykt kończący prześladowania chrześcijan, jego matka Helena przyjęła chrzest. W 326 r. wyruszyła na pielgrzymkę do Jerozolimy. Jej działania spowodowała być może rodzinna tragedia – syn Konstantyn kazał zabić swojego pierworodnego syna Kryspusa oraz drugą żonę Faustę. Przyczyną stracenia syna miało być fałszywe oskarżenie Kryspusa przez Faustę o próbę jej uwiedzenia. Gdy okazało się, że było to kłamstwo, cesarz kazał zabić również oszustkę. Helena zobowiązała się odnaleźć Grób Święty i Krzyż Chrystusa oraz modlić się przy nich o miłosierdzie dla syna. Wiedziała, że został ukryty w zapadlinie skalnej i zasypany ziemią i kamieniami. Nakazała zburzyć budowle, które tam stały. Podczas robót, na dnie głębokiej cysterny natrafiono na trzy drewniane krzyże i gwoździe. Gdy zabito Chrystusa nadchodziło święto Paschy, a według żydowskich przepisów, wszystko, co miało kontakt ze zmarłym, było nieczyste i nie mogło pozostać w mieście. Dlatego krzyże wrzucono do starej cysterny. Miejsce, w którym miał się on znajdować, znała garstka wybrańców spośród Żydów. Jednym z nich miał być człowiek o imieniu Judasz (Judasz Kyriakos). Wskazał miejsce, gdzie należało kopać. Krzyż Chrystusa był wykonany z sosny czarnej lub sosny pinii, a dowód winy „Titulus Damnationis” (INRI) z drewna orzechowego. Ponieważ tabliczka z informacją o winie Jezusa odczepiła się, pojawił się problem identyfikacji relikwii. Biskup Jerozolimy, św. Makary nakazał, by wszystkie trzy krzyże przynieść do łoża konającej kobiety, chorej na trąd. Spodziewał się cudownego uzdrowienia. Pierwszy i drugi krzyż nie uzdrowił jej. Ale kiedy wniesiono trzeci krzyż, kobieta, dotknąwszy go, została uzdrowiona. Według zapisu z listu św. Paulina Severusa, znalezionego w „Brewiarzu Paryskim” wynika, że św. Helena nakazała złożyć na „świętym miejscu” zmarłego mężczyznę, który został wskrzeszony przez zetknięcie z prawdziwym Krzyżem Zbawiciela. Z kolei św. Ambroży twierdzi, że „narzędzie zbawienia” rozpoznano po tabliczce, która cały czas była przymocowana do Krzyża. Na miejscu odnalezienia Krzyża wzniesiono bazylikę „Ad Crucem” (Męki Pańskiej). Inna legenda, pochodząca z Edessy głosi, że Krzyż odnalazła Petronika, małżonka cesarza Klaudiusza, która nawróciła się pod wpływem nauczania św. Piotra. Najbardziej jednak rozpowszechnione jest podanie przypisujące odnalezienie tej bezcennej relikwii w 326 r. św. Helenie.

Według tradycji Helena podzieliła relikwie Krzyża na trzy części. Jedna została w Jerozolimie (umieszczona w relikwiarzu, spoczęła w bazylice na Golgocie), druga trafiła do Rzymu. Część swojego pałacu Sessorium przeznaczyła na kaplicę dla relikwii: gwoździa, fragmentu krzyża i titulusa. Na podłodze kaplicy rozsypano ziemię z Golgoty. Po śmierci cesarzowej Konstantyn ofiarował pałac papieżowi. Pałac rozbudowano i tak powstała stojąca do dziś Bazylika Świętego Krzyża z Jerozolimy („Santa Croce del Jerusalemme”) ufundowana przez papieża Sylwestra I. Trzecia część Krzyża trafiła do Konstantynopola (ulokowano ją w pałacu cesarskim). Cesarz Justynian Wielki wystawił w Konstantynopolu świątynię „Hagia Sophia”, którą ukończono w roku 537 i do tej świątyni przeniesiono relikwię. Gdy jerozolimską relikwię zrabował król perski Chosroes II w 614 r., cesarz bizantyjski Herakliusz odzyskał ją w 628 r. i sam zaniósł na Kalwarię. Relikwię jerozolimską umieszczono w bazylice „Hagia Sophia” obok siostrzanej, wcześniej już się tam znajdującej (bizantyjskiej). Relikwia bizantyjska ostatecznie znalazła się we Włoszech. Na przełomie lat 1242/43 przyjechał do Konstantynopola Eliasz z Cortony, były generał Zakonu Franciszkańskiego, jako poseł cesarza Franciszka II Hohenstaufa. W 1244 r. relikwię bizantyjską Drzewa Krzyża Świętego otrzymał od cesarza Baldwina II. Eliasz umieścił ją w rodzinnej Cortonie w Toskanii, gdzie pozostaje do dziś pod opieką franciszkanów. Z czasem Krzyż podzielono na wiele drobnych części, aby każda znaczniejsza świątynia w Europie mogła mieć małą cząstkę tej relikwii.

Relikwie Krzyża Świętego na świecie i w Polsce

Relikwie Drzewa Krzyża Świętego to najcenniejsze pamiątki Męki Pańskiej. Obecnie takie relikwie znajdują się w wielu katolickich kościołach. Relikwie Drzewa Krzyża znajdują się w diecezji zamojsko-lubaczowskiej w Zamościu: w parafii katedralnej pw. Zmartwychwstania Pańskiego i św. Tomasza Apostoła oraz w parafii pw. Świętego Krzyża, jak również w Krasnobrodzie, Łuszczaczu, konkatedrze w Lubaczowie, kościołach w Wożuczynie, Tomaszowie Lubelskim, Lubyczy Królewskiej, Mokrymlipiu, Radecznicy (2), Starym Zamościu, Dachnowie, Horyńcu-Zdroju oraz w parafii pw. Podwyższenia Krzyża Świętego w Horyszowie Polskim. W niektórych sanktuariach polskich, posiadających relikwie Krzyża, znajdują się kościelne księgi, w których spisane są cudowne wydarzenia, jakie miały miejsce dzięki modlitwie przed relikwiami. Ku czci Krzyża Świętego wzniesiono w Polsce ponad 100 kościołów. W diecezji zamojsko-lubaczowskiej mamy kilka świątyń pod wezwaniem Świętego Krzyża (Kalinówka, Żurawce, Szarowola, Zamość), Podwyższenia Krzyża Świętego (Huta Krzeszowska, Cewków, Dachnów, Żulice, Horyszów Polski, Księżpol) oraz Znalezienia Krzyża Świętego (Mokrelipie).

Relikwiarz z zamojskiej katedry

Relikwie Drzewa Krzyża Świętego, należące od wieków do zamojskiej kolegiaty (katedry), przechowuje powołane w 1987 r. Muzeum Sakralne. Prawdopodobnie relikwia do Zamościa trafiła w czasach kanclerza wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego lub jego syna Tomasza (XVI/XVII wiek). Relikwia ta, prawdopodobnie w związku z chorobą II ordynata, zabrana została do siedziby rodowej – pałacu Zamoyskich. Do kolegiaty wróciła na początku XVIII wieku. Andrzej Kędziora w publikacji „Kolegiata w Zamościu” podaje, że w 1622 r. do kaplicy św. Marii Magdaleny, zwanej później Kaplicą Relikwii, przekazano z pałacu ordynackiego 71 relikwii. Wśród nich znajdował się m.in. relikwiarz Drzewa Krzyża Świętego. W kolejnych latach liczba relikwii się powiększała. W 1811 r. w kaplicy przechowywano ich 81, w tym fragment Krzyża. Kolejne zapisy, m.in. z 1862 r., potwierdzają istnienie tej relikwii. Następnie zamojską cząstkę Krzyża umieszczono w srebrnym relikwiarzu (I poł. XVIII wieku). Kapituła – jak pisze Mieczysław Potocki w pracy „Zamość i jego instytucje” – kazała go wykonać z okruchów srebra zebranych w grobach fundatorów.

Relikwiarz Drzewa Krzyża Świętego, w formie monstrancji, jest fundacji XI infułata Joachima Arakiełłowicza (1738). Relikwie są umieszczone w krzyżu z kryształu górskiego. W zwieńczeniu dwaj aniołowie trzymają narzędzia męki i chustę Weroniki. Jeden z nich trzyma w prawym ręku krzyż, a drugi w lewym ręku włócznię. Pozostałymi wolnymi rękoma podtrzymują chustę z twarzą Chrystusa. Nad chustą znajduje się jeszcze jedna główka anioła. Centralna część monstrancji jest złota i jakby ze środka rozchodziły się promienie we wszystkie strony. Wokół pnącze roślinne z widocznymi liśćmi. Rękojeść zdobiona twarzami aniołów lub dzieci. Podstawa z elementami roślinnymi i sylwetką Boga Ojca. W centrum krzyż wyłożony złotem i po jego bokach perły ułożone w kształcie wici roślinnej i czterech kwiatów. Nad relikwią stylizowana złota korona. Od centralnego miejsca relikwii rozchodzą się też cztery złote promienie.