W poprzednim numerze omówiliśmy grupę pieśni adwentowych, które nazwałem typem Rorate, czyli Spuśćcie rosę, niebiosa. Pieśni te stanowią wielkie modlitewne wołanie o łaskę Boga dla ludu pogrążonego w ciemnościach grzechu. Niebiosa to metafora samego Boga, bo są miejscem Jego przebywania, zaś rosa, tak cenny zawsze życiodajny deszcz, jest symbolem dobra, jakie zlewa Bóg. Obłoki mają wylać Sprawiedliwego, czyli samego Mesjasza. Motyw ten jest zawarty szczególnie w trzech pieśniach: Hejnał wszyscy zaśpiewajmy (XVI w.), Niebiosa, rosę spuśćcie nam z góry (XVIII w.), Spuśćcie nam na ziemskie niwy (XVIII w.).

W jednej pieśni z kręgu Rorate pojawia się już radosny wątek Maryi i Archanioła Gabriela, który zwiastuje Panience najważniejszą wieść w dziejach ludzkości – poczęcie Mesjasza. Śpiewamy bowiem: Ale się Ojciec zlitował – Nad nędzną ludzi dolą, – Syn się chętnie ofiarował, – By spełnił wieczną wolę: – Zaraz Gabryjel zstępuje – I Maryi to zwiastuje, – Iże z Ducha Świętego – Pocznie Syna Bożego.

Najświętsza Maryja Panna, Boży posłaniec Archanioł oraz w tle Ten, który jest Nadzieją, Syn Boży – oto główni bohaterowie drugiej grupy pieśni adwentowych. Są to utwory o Maryi, szczególnie o zwiastowaniu, ukazują sam moment przyjścia archanioła Gabriela do Maryi bądź chwalą Panienkę za zgodę na to niezwyczajne – i sądząc po ludzku, bardzo trudne do przeżycia złych opinii innych – poczęcie Syna Bożego. Motyw zwiastowania Maryi fascynował nie tylko poetów układających pieśni czy modlitwy (por. modlitwę Anioł Pański), ale był często wykorzystywany w malarstwie, by wymienić tylko obrazy takich malarzy, jak: Fra Angelico, Simone Martini, Leonardo da Vinci, El Greco. Zarówno twórcy pieśni, jak i znakomici malarze chcieli wniknąć w ten wyjątkowy sens spotkania Maryi z Bożym Wysłannikiem. I ten sens jest głównym tematem kilku pieśni adwentowych.

Z XVIII wieku pochodzi jedna z najczęściej śpiewanych dziś pieśni adwentowych Archanioł Boży Gabryjel. Jest to w tym czasie pokutnym radosna pieśń o zwiastowaniu rzeczywiście dobrej nowiny: Archanioł Boży, Gabryjel – Posłan do Panny Maryjej, – Z majestatu Trójcy Świętej – Tak sprawował poselstwo k Niej: – Zdrowaś Panno, łaskiś pełna, – Pan jest z Tobą – To rzecz pewna. Ten dostojny, kunsztowny poetycko tekst jest relacją z odwiedzin Bożego Posłańca u Maryi. Najpierw jest przytoczone jego imię, staropolska wersja Gabryjel, potem w pięknym zwrocie przypomina się Majestat Trójcy Świętej. To niezwykłe zdarzenie zachodzi jednak w zwyczajnej ludzkiej atmosferze spotkania. Archanioł pozdrawia Maryję serdecznym zwrotem Zdrowaś Mario, łaskiś pełna. Ten dawny zwrot powitalny, kiedy życzono najpierw zdrowia, aby rozmowa się dobrze rozwijała, był charakterystyczny dla wielu kultur. Także dla kultury żydowskiej. Reakcją Maryi było zdumienie i bojaźń. Autor tekstu ujmuje to bardzo celnie: Panna się wielce zdumiała – Z poselstwa, które słyszała; – Pokorniuchno się skłoniła, – Jako Panna świątobliwa; – Zasmuciła się z tej mowy, – Nic nie rzekła Aniołowi. Potem rozwija się niezwykły dialog między wysłannikiem Boga a Maryją. Jest to najważniejszy dialog w dziejach ludzkości. Rozmowa ta ma swoją dramaturgię. Archanioł używa łagodnej perswazji, gdyż od zgody Maryi zależy zbawienie świata: Ale poseł z wysokości, – Napełnion Boskiej mądrości, – Rzekł Jej: Nie bój się, Maryja, – Najszczęśliwszaś, Panno miła, – Nalazłaś łaskę u Pana, – Oto poczniesz Jego Syna. Maryja po ludzku rzecz biorąc, broni się argumentem naturalnym: „A jakoż by to mogło być? – Jęła Panna k Niemu mówić, – Ja nie chcę męża nigdy znać” – Jął jej Anioł tak powiadać.

Zwróćmy uwagę na mistrzowskie opanowanie warsztatu językowego autora tej pieśni. W bardzo zwięzłych, jednocześnie pięknych i celnych słowach ujął on całą sytuację zwiastowania z jej głębią teologiczną i zgodnością z przekazem ewangelicznym.

Z wieku XVII pochodzi pieśń adwentowa ku czci Najświętszej Maryi Panny, sławiąca szczególnie Jej zwiastowanie i jego konsekwencje – Gwiazdo morza głębokiego. Zwróćmy uwagę na wspaniałe tytuły Najświętszej Maryi Panny. Polacy kochający Maryję szczerze w każdym zwrocie adresatywnym chcieli Ją wymownie uczcić: Gwiazdo morza głębokiego, – Matko Boga najwyższego, Panienko bądź pozdrowiona, – Furto rajska otworzona! Strofa druga przywołuje już scenę zwiastowania: Od Aniołaś pozdrowiona, – Gdyś poczęła w sobie Pana: – Imię matki naszej Ewy – Odmieniaj ku pokojowi. Maryja jest ukazywana w pieśniach adwentowych jako druga Ewa. Pierwsza Ewa zgrzeszyła przez nieposłuszeństwo, Maryja, jako druga Ewa, przez posłuszne „tak” woli Bożej stała się Matką Syna Bożego – Zbawiciela.

Głęboka teologicznie pieśń XVI-wieczna – Po upadku człowieka grzesznego – jest kolejnym opisem sceny zwiastowania. Autor stara się przedstawić po swojemu, na miarę myślenia tego wieku różne realia tamtego zdarzenia. Sytuacja w tej pieśni jest bardzo ciekawa. Otóż Pan Bóg, widząc pogrążoną w grzechach ludzkość, użalił się nad ludźmi. Żal Mu się zrobiło, że stworzeni przez Niego ludzie tak cierpią. Postanowił więc temu po Bożemu zaradzić. Wezwał zatem swojego Archanioła i polecił mu „misję” specjalną na ziemi. I tu się zaczyna opis zwiastowania. Przeczytajmy najpierw strofę pierwszą, zwróćmy uwagę na archaiczny język; Po upadku człowieka grzesznego – Użalił się Pan stworzenia swego: – Zesłał na świat Archanioła cnego. Polecenie Boże jest proste, o tym traktuje druga strofa: Idź do Panny, imię Jej Maryja, – Spraw poselstwo: Zdrowaś, łaski pełna – Pan jest z Tobą, nie bądźże troskliwa. „Troskliwa” dawniej znaczyło „przeżywająca bojaźń, bojąca się”. Trzecia strofa już jest niemalże filmowym przedstawieniem spotkania: Panna natenczas psałterz czytała, – Gdy pozdrowienie to usłyszała; – Na słowa się anielskie zdumiała. W scenie zwiastowania artyści najczęściej ukazują Maryję jako modlącą się. Tu modli się Dzieweczka, czytając psałterz. Rzeczywiście, w XVI wieku była to bardzo popularna forma modlitwy i tak autor XVI-wieczny to ujmuje. Archanioł jest dobrym obserwatorem, widząc, że Maryja się przestraszyła – co jest bardzo ludzkie – zaczyna ją łagodnie uspokajać, jakżeż piękne staropolskie są to frazy: Archanioł, widząc Pannę troskliwą, – Jął Ją cieszyć mową łagodliwą: – Panno, nie lękaj się, Pan jest z Tobą”. I kolejne strofy oddają dalszy ciąg tego spotkania wysłannika Boga z Maryją. Oto polski Adwent – wspaniałe pieśni ku czci Maryi.