Szpital leśny AK „665” oczami Janusza Skowrońskiego

JOANNA FERENS: – Proszę przybliżyć czytelnikom historię tego szpitala leśnego. Dlaczego taka nietypowa nazwa?

Reklama

JANUSZ SKOWROŃSKI: – Był to kryptonim Obwodu Biłgorajskiego AK 665 i uważam, że to jest wielki fenomen w historii II wojny światowej, że jednostka Armii Krajowej zdecydowała się na otworzenie szpitala leśnego z prawdziwego zdarzenia. Muszę powiedzieć, że zanim szpital powstał, to istniała taka potrzeba, aby leczyć i partyzantów, i miejscową ludność, a nawet partyzantów radzieckich. Ludzie, którzy w późniejszych latach kierowali tym szpitalem, wcześniej leczyli chorych w ziemiance Konrada Bartoszewskiego „Wira”, a także pracowali w biłgorajskim szpitalu dr. Pojaska. Byli to m.in. Lucjan Kopeć ps. Radwan, Zbigniew Krynicki ps. Korab i szefowa sanitariuszek Janina Rogucka ps. Nina (późniejsza Bartoszewska). Całym inspiratorem szpitala był komendant Józef Gniewkowski ps. Orsza. Oni wszyscy stworzyli ten szpital w bardzo nietypowy sposób, ponieważ zakradli się do Długiego Kąta, gdzie rozebrano właśnie barak niemiecki, który potem przewieziono furmankami do lasu. Tak, w lasach aleksandrowskich, 29 maja 1944 r. otworzono szpital leśny „665”, który funkcjonował do operacji Sturmwind II, czyli do tego punktu kulminacyjnego, który się kończy bitwą pod Osuchami (25-26 czerwca 1944 r.). Dobę przed bitwą szpital musiał być zlikwidowany ze względu na obławę niemiecką. Szpital ewakuowano na tabory, zaś ranni leżący przeszli do swoich oddziałów.

– Dlaczego w ogóle zainteresował się Pan właśnie tą tematyką, terenami Zamojszczyzny i okolicami Biłgoraja oraz Puszczy Solskiej? W jaki sposób książka daje nam nowe spojrzenie na historię?

Pomóż w rozwoju naszego portalu

Wspieram

Reklama

– Jestem takim dziennikarzem historycznym, który już wiele lat zajmuje się tymi tematami, a pochodzę z miejscowości Lubań na Dolnym Śląsku, o tyle ciekawej, że dr Lucjan Kopeć, komendant szpitala „665”, był u nas na ziemi lubańskiej od 1951 r., zaś od 1953 r. był lekarzem i dyrektorem szpitala w Lubaniu, a nota bene, także moim przełożonym, z którym miałem okazję pracować przez dwa lata. Wtedy nie wiedziałem zupełnie, kim on jest, tylko ogólnie słyszałem, że miał kontakt z partyzantką, że jego siostra zginęła w bitwie pod Osuchami. Dopiero później zacząłem te wątki zamojskie i biłgorajskie kojarzyć z Dolnym Śląskiem, ponieważ wielu partyzantów, którzy później mieli problemy w tzw. drugiej konspiracji, musiało wyjeżdżać, uciekając przed NKWD i represjami UB. I zauważyłem taką prawidłowość, że wielu z nich, pochodzących właśnie z okolic Biłgoraja i Zamojszczyzny, ewakuowało się w różnorodny sposób, uciekając właśnie na Dolny Śląsk, gdzie zmieniano nazwiska i tożsamość. Tak trafili tutaj właśnie dr Kopeć, dr Krynicki, który później zorganizował całe Centrum Rehabilitacyjno-Ortopedyczne we Wrocławiu, gdzie ściągnął do pracy samego „Wira” Bartoszewskiego. I ja zacząłem kojarzyć te wątki „wasze” i „nasze”, i choć jestem dziennikarzem piszącym o sprawach dolnośląskich, uznałem, że jest to bardzo ciekawy sposób na przedstawienie tej prawdy historycznej, ponieważ losy bohaterów mojej książki są związane zarówno z tym, jak i z tamtym terenem. Było mi o tyle łatwiej, że znałem osobiście dr. Kopcia, później, po jego śmierci poznałem jego żonę, która przekazała do poczytania wspomnienia swojego męża i pomogła mi odnaleźć zdjęcia, które były autorstwa Edwarda Buczka, zaprzysiężonego fotografa AK z Biłgoraja. I powoli zacząłem „rozpracowywać” losy ludzi z tych zdjęć, których bardzo ciekawe i wstrząsające historie są zawarte w mojej książce i warto się nad nimi pochylić.

– Na okładce książki znajduje się również podtytuł „Śladami partyzanckich fotografii z Puszczy Solskiej”. Co to za fotografie i czego możemy się z nich dowiedzieć?

Reklama

– Są to fotografie Edwarda Buczka robione głównie 29 maja 1944 r., właśnie podczas otwarcia tego szpitala w sercu Puszczy Solskiej, ale nie tylko te. Fotografie odnajdywałem w bardzo różnych, dziwnych miejscach, gdyż mam oczywiście zdjęcia, które pozyskałem od rodzin moich bohaterów, ale mam też takie, które znalazłem w Stanach Zjednoczonych poprzez rodziny innych partyzantów. I poszedłem śladami ludzi z tych zdjęć. Marek Skrzyński, stryjeczny wnuk Mieczysława Skrzyńskiego ps. Magik, powiedział do mnie: „Proszę sobie wyobrazić, że te zdjęcia to taka jakby ostatnia wieczerza”. Naszła mnie wtedy refleksja, że rzeczywiście, przecież ci ludzie za trzy, cztery tygodnie już nie żyli… To są ich ostatnie zdjęcia, bo za chwilę była bitwa pod Osuchami, gdzie większość z nich zginęła. I, niestety, świat też o wielu z nich zapomniał. Warto przywołać tu przykład „Ksantypy”, czyli Barbary Kopciówny, siostry dr. Lucjana Kopcia, bardzo dobrze zapowiadającej się dziennikarki z Warszawy, która tutaj przyjechała razem z bratem i pod Osuchami zginęła. Tak naprawdę ona nie ma nawet swojego grobu na Osuchach, bo zaginęła na tych bagnach i do dnia dzisiejszego nie odnaleziono jej ciała. Tragiczna postać, znana, dobrze rozpoczynająca karierę adeptka dziennikarstwa, która przeprowadzała wywiady chociażby z Januszem Kusocińskim czy Szczepciem i Tońciem. A na Osuchach jest tylko jedna mała wzmianka o niej na jednej z tablic pamięci, a tu jest na tych zdjęciach, które tak naprawdę są jej ostatnimi.

– W książce jest jeszcze jeden dodatek, niezwykły i bardzo cenny – są to mapy partyzanckie Puszczy Solskiej. Komu one mogą być pomocne?

– To był mój pomysł, gdyż pomagałem Dominikowi Rogowi, gdy wydawano tutaj partyzancką mapę Puszczy Solskiej i pomyślałem, że dobrze byłoby fragmenty tej mapy dołączyć do książki, aby czytelnik miał pełny obraz tych wydarzeń, aby nie szedł na bezrefleksyjny spacer po lesie, lecz miał okazję, aby pomyśleć, przyjrzeć się miejscom, w których walczyli i przebywali partyzanci, aby spojrzał na te miejsca oczami bohaterów książki. Mam nadzieję, że szlak partyzancki Puszczy Solskiej będzie rozbudowywany, lecz nie ma to być przewodnik po lesie. Ta mapa powinna pomóc w przybliżeniu historii, w czytaniu tej książki i w szerszym spojrzeniu na bohaterów.

– Książka ma zapis dziennika wzbogaconego nieznanymi dotąd dokumentami. Dlaczego zdecydował się Pan właśnie na tę formę?

– Niedawno usłyszałem takie stwierdzenie, że dobry jest czasami płodozmian. Pracując nad tą książką, czytałem pozycję Małgorzaty Szejnert pt. „Śród żywych duchów”, która jest właśnie w formie dziennika, w jaki sposób ona docierała do prawdy o swoich warszawskich bohaterach i to właśnie podsunęło mi pomysł tej formy. Ponadto jest to również wyraz szacunku dla Zygmunta Klukowskiego, lekarza ze Szczebrzeszyna, i Tadeusza Gumińskiego, partyzanta i szefa biura informacji i propagandy, którzy też prowadzili dzienniki. Istniał podobno dziennik Tadeusza Błachuty „Oldana”, ale nigdy nie został odnaleziony. Ponadto chciałem zachęcić do lektury młodego czytelnika, aby sam mógł wyciągnąć wnioski, zachęcić do samodzielnych poszukiwań historii, popytania znajomych, sąsiadów czy własnych dziadków. Chciałem pokazać, w jaki sposób docierałem do tej „historii prawdziwszej”, do tej, o której wcześniej nie pisano.

WIESŁAWA LEWANDOWSKA: – Jest Pan, Panie Prezesie, jednym z nielicznych już, niestety, przedstawicieli pokolenia Armii Krajowej... EDMUND MUSZYŃSKI: – Jednym z ostatnich i coraz bardziej bezsilnych, nie tylko z powodu stanu zdrowia. Bardzo martwi mnie stan naszego AK-owskiego środowiska. Choć jest w nim wciąż jeszcze wielu ludzi prawdziwych, doskonale czujących przesłanie Armii Krajowej, to jestem bardzo zniesmaczony postawą tych, którzy od kilku już lat decydują o naszym Światowym Związku Żołnierzy Armii Krajowej. Tak naprawdę trudno mi powiedzieć, kim są ci ludzie, bo na pewno nie rozumieją słów: „Bóg, Honor i Ojczyzna”. – Kim zatem są dzisiejsi członkowie Światowego Związku Żołnierzy AK? MIROSŁAW WIDLICKI: – W ostatnich latach rzeczywiście coraz trudniej to określić. I takie pytania zadają nam członkowie terenowych kół AK. Sprawa była oczywista w latach 90. ubiegłego wieku, gdy żyło jeszcze wielu dowódców AK, gdy wszyscy dobrze się znali i na ogół znali swoją przeszłość. Po 2000 r. szeregi poszerzały się o wolontariuszy – takich jak ja – niekombatantów, ale przybywało też członków kombatantów, których nie miał kto weryfikować i którzy następnie trafiali do władz różnych szczebli, również do Zarządu Głównego. – Czy częste są dziś życiorysy AK-owskie niedostatecznie uwierzytelnione? M. W.: – To przykre, ale krążą takie opinie, a te przypadki, nawet jeśli nie są zbyt częste, to i tak podważają wiarygodność całego związku. Poza tym w ostatnich latach, w czasach docierającej do nas liberalizacji, można zaobserwować odchodzenie związku od swoich ideałów. Gdy pan prezes Muszyński napisał piękną „Preambułę” do naszego statutu (aby przeciwstawić się tej liberalizacji), wywołało to protesty, Zarząd Główny przegłosował odrzucenie „Preambuły”. – Dlaczego? M. W.: – Dlatego, że była zbyt „bogoojczyźniana”, a teraz to nie na czasie. Dwadzieścia lat temu taka reakcja byłaby nie do pomyślenia. Bardzo więc stępiła się ta szczególna czujność, nawet w ludziach powołujących się na etos AK, a niedługo już nie będzie tych, którzy dziś starają się tę czujność budzić... – Światowy Związek Żołnierzy AK stara się jednak przekazać swą wartę następnemu pokoleniu, poprzez tzw. członków nadzwyczajnych... M.W.: – Ludzie młodsi, niekombatanci, jeśli deklarują przywiązanie do wartości i etosu Armii Krajowej i chcą czynnie i całkowicie bezinteresownie pracować w związku, by zaszczepić ten etos szczególnie w młodym pokoleniu, otrzymują status członka nadzwyczajnego – bez praw wyborczych. Po roku działalności i pozytywnej opinii prezes okręgu ma prawo nadać im status członka zwyczajnego – z prawami wyborczymi, lecz oczywiście bez uprawnień kombatanckich. Taki właśnie status ja posiadam. Mimo że jestem z młodszego pokolenia, to podobnie jak pan prezes Muszyński ubolewam nad odchodzeniem (mam nadzieję, że to wyjątki) od Boga, ale i z honorem jest różnie. E. M.: – Niedawno byłem bardzo zdumiony tym, że kilka osób przyjęło medale zasługi od... prezydenta Niemiec. Choć tego nie nagłaśniano. M. W.: – Prezydent Niemiec wręczył te odznaczenia powstańcom warszawskim, odpowiednio dobranym członkom naszego związku. Naszym zdaniem, przyjmowanie ich było co najmniej dwuznaczne moralnie i mogło budzić niesmak. E. M.: – Ja z zasady odmawiałem przyjmowania odznaczeń. Przyjąłem tylko Krzyż Armii Krajowej i Krzyż Partyzancki. – Kiedy, Panów zdaniem, zaczęły się te „budzące niesmak” zmiany? E. M.: – Moim zdaniem, widać je wyraźnie od czasu, gdy w Polsce zaczęli rządzić liberałowie, czyli Platforma Obywatelska. Wcześniej nikt w naszym środowisku nie ośmielał się kwestionować wartości, z których wyrasta etos AK. Nagle okazało się, że wszystko można wyśmiać, nawet splugawić, a w najlepszym razie przemilczeć. M. W.: – Dwa lata temu pewna szkoła przyjęła imię jednego z naszych bohaterów lotników i... na jej sztandarze zabrakło słowa „Bóg”, jest tylko „Honor i Ojczyzna”. Komuś przyszło do głowy, żeby tak ocenzurować sztandar. – Pytaliście, dlaczego tak się stało? E. M.: – Nie miał kto zadać tego pytania, bo na uroczystość nawet nas nie zaproszono. Może dlatego, że byśmy tam tylko przeszkadzali jako strażnicy „przestarzałych wartości”. M. W.: – Po prostu atmosfera poprawności politycznej trafiła pod strzechy. Decyzję w tej konkretnie sprawie najprawdopodobniej podjęli sami nauczyciele tej szkoły, może rodzice, a w najmniejszym stopniu młodzież. – Kłopoty z wypełnianiem misji ŚZŻAK nie polegają więc dziś tylko na tym, że odchodzą już ci, którzy swym życiem zaświadczali, czym jest hasło: „Bóg, Honor i Ojczyzna”... M. W.: – Faktem jest, że jeszcze kilkanaście lat temu, kiedy wśród nas była większa liczba dowódców o niekwestionowanym autorytecie, łatwiej było wypełniać tę patriotyczną misję w obronie najważniejszych polskich wartości. E. M.: – Istotnie, od kilkunastu lat nie tylko na tym polegają nasze kłopoty. Wystarczy tu przypomnieć perturbacje z zakładaniem Fundacji Polskiego Państwa Podziemnego, która miała być materialną bazą dla działalności ŚZŻAK. Kiedy zaczynaliśmy powoływać fundację w roku 1998, było jeszcze całkiem uczciwie... – Co to znaczy? E. M.: – Założycielami fundacji mieli być pospołu Światowy Związek Żołnierzy AK i warszawski Urząd Wojewódzki. W końcu jednak jedynym fundatorem został nasz związek. Tak się złożyło, że wybrano mnie na pierwszego prezesa fundacji. To było w czasie, kiedy kończyły się rządy Jerzego Buzka, a AWS tracił poczucie bycia partią uczciwą. Przygotowałem wtedy projekt statutu, potem kolejne, których z jakiegoś powodu długo nie chciano zaakceptować w Krajowym Rejestrze Sądowym. W końcu, po pokonaniu licznych kłód pod nogami, we wrześniu 1999 r. statut został zarejestrowany. Fundacja mogła więc wreszcie przyjąć darowiznę – czyli przejąć budynek PAST-y. Ale to nie koniec kłopotów. Prawdziwa walka dopiero się zaczęła. – Zaczęła się nowa walka o PAST-ę? E. M.: – Tak, i to równie zacięta jak ta w 1944 r. Od początku było jasne, że ktoś za wszelką cenę chce nam uniemożliwić przejęcie PAST-y, czyli jej nieodpłatne scedowanie przez Skarb Państwa na rzecz naszej fundacji. Państwo musiało wypłacić sowite odszkodowanie firmie do tej pory administrującej tym budynkiem tylko w zamian za to, że nie będzie ona pretendowała do tytułu własności. O ile pamiętam, było to 960 tys. zł – ostatnie pieniądze, które miał do dyspozycji premier Buzek przed podaniem się do dymisji. M. W.: – Gdyby nie to odszkodowanie, sprawa przez lata toczyłaby się w sądach, a z darowizny na rzecz naszego związku nic by nie wyszło. I tamta firma nadal by sobie pasożytowała na budynku PAST-y, podobnie jak czyniło to w innych miejscach wiele pokomunistycznych firm. – Można powiedzieć, że to pan prezes Muszyński ponownie odbił PAST-ę? M. W.: – Jak najbardziej, choć dzisiaj wielu się do tego przyznaje... E. M.: – ...a nie mają nawet bladego pojęcia, jak ostro wtedy było. Po zarejestrowaniu statutu zaczęła się wojna podjazdowa – i to na wielu frontach – mająca nam uniemożliwić przejęcie PAST-y. W urzędzie wojewódzkim zadziałał ktoś wpływowy; urzędnicy zaczęli mnożyć trudności, zwłaszcza wicedyrektor wydziału gospodarki ziemią i geodezji, który aby rzecz maksymalnie utrudnić, przygotował specjalne plany geodezyjne wręcz uniemożliwiające przekazanie nam działki, na której stoi budynek PAST-y. M. W.: – Działkę podzielono na dwie części – umyślnie w taki sposób, że część budynku PAST-y z windą wydzielono i przypisano do działki sąsiedniej! Chciano tak skomplikować sytuację prawną, by uniemożliwić, a co najmniej na bardzo długo odwlec przekazanie budynku Związkowi AK. To wszystko by się powiodło – bo ten chytry zabieg utrzymywano w ścisłej tajemnicy – gdyby nie to, że jedna z wysokich urzędniczek uczciwie ostrzegła pana prezesa Muszyńskiego, że coś takiego się kroi. E. M.: – To prawda. Nikomu o tym nie mówiłem, ale wtedy zacząłem osobiście atakować wojewodę. Umowę przekazania darowizny, oczywiście, przedłożyłem wcześniej radcom prawnym w Ministerstwie Skarbu Państwa. Nikt tam nie miał żadnych zastrzeżeń. Pojawiły się one potem nagle – zaczęto domagać się od nas kolejnych bezsensownych dokumentów. Do końca nie byliśmy pewni, czy podpisanie umowy w ogóle kiedykolwiek nastąpi, gdyż targi były niezwykle ostre. Strona przeciwna – na dobrą sprawę nie wiadomo kogo reprezentująca, nieżyczliwa – do końca miała chyba nadzieję, że do tego podpisania, mimo wcześniejszych uzgodnień, jednak nie dojdzie. Pomogły wspierające nas działania dyrektor Wydziału Skarbu Państwa i Przekształceń Własnościowych Mazowieckiego Urzędu Wojewódzkiego Bożeny Grad, a szczególnie szefa Kancelarii Premiera Buzka ministra Mirosława Koźlakiewicza; przyszło polecenie od premiera, aby pan wojewoda podpisał dokument. To było 10 listopada 1999 r. – Miał Pan wówczas wielką satysfakcję, poczucie zwycięstwa? E. M.: – Tak, ale to poczucie trwało krótko, ponieważ już następnego dnia nie dostąpiłem zaszczytu uroczystego przejęcia budynku z rąk premiera Buzka... PAST-ę przejmował ówczesny prezes Światowego Związku Żołnierzy AK płk Stanisław Karolkiewicz, sam. Mnie zignorowano... Mimo że przecież byłem prezesem zarządu fundacji, adresatem całej korespondencji w tej sprawie, mimo że – powiem nieskromnie – przez wiele miesięcy sam walczyłem o PAST-ę. – Cóż, taki zawsze był w Polsce los prawdziwych, najbardziej zasłużonych AK-owców, Panie Prezesie. E. M.: – Pozostała mi tylko satysfakcja, że się udało, bo sam najlepiej wiem, że mogło się nie udać. – Ale zasłużył Pan chyba na wdzięczność AK-owskiego środowiska? E. M.: – No właśnie, najsmutniejsze jest, że tego nie jestem pewien... M. W.: – Obydwaj z Prezesem jesteśmy w komisji statutowej związku i tak się składa, że wszystkie nasze najważniejsze poprawki do statutu zostały w głosowaniu odrzucone, m.in. wprowadzenie do statutu „Preambuły” i przywrócenie może nie Rady Naczelnej, ale Rady Starszych (złożonej z kilku powszechnie szanowanych kombatantów), która dbałaby o kręgosłup moralny związku i zabierałaby głos w sprawach ważnych dla Polski, którego dziś brakuje. E. M.: – A ja mimo wszystko nie tracę nadziei, że w Światowym Związku Żołnierzy Armii Krajowej zajdzie jakaś dobra zmiana. * * *