Nakładem Wydawnictwa Wolters Kluwer ukazała się książka „Grabież ołtarza Wita Stwosza” Stanisława Waltosia, specjalisty w zakresie historii prawa i postępowania karnego, wieloletniego pracownika naukowego Uniwersytetu Jagiellońskiego i byłego dyrektora muzeum tej uczelni.
Losy ołtarza, powstałego w późnym średniowieczu, mają swój epizod sandomierski w czasie II wojny światowej, w związku z tym Pan Profesor zaprezentował swą książkę także w Sandomierzu, w Muzeum Diecezjalnym.
Pomóż w rozwoju naszego portalu
Autor przypomniał, że Wit Stwosz przybył do Krakowa na zaproszenie rady miasta ok.1476 r. ze zleceniem wykonania ołtarza głównego w kościele Mariackim. Nad najpiękniejszym dziełem swojego życia, sięgającym 18 m ze szczytem, pozostającym we wspanialej harmonii z gotycką architekturą bazyliki, pracował 12 lat. Podkreślano tę harmonię potem jeszcze dwoma etapami: w XVII wieku powstały stalle, które doskonale współgrają z ołtarzem, a w XIX wieku piękna polichromia zaprojektowana przez Matejkę.
Reklama
– Dziś trudno sobie wyobrazić, jak można było wyrwać ołtarz z tego miejsca, jak można było pozbawić ołtarz zarówno jego anturażu, jak i kościół pozbawić ołtarza – stwierdził Pan Profesor. Jednakże w obliczu nieuchronnej napaści Niemiec hitlerowskich na Polskę w 1939 r. prof. UJ Karol Estreicher, historyk sztuki, mocno zaangażowany w prace Towarzystwa Miłośników Historii i Zabytków Krakowa, chcąc uchronić ołtarz przed zniszczeniem czy grabieżą, doprowadził do tego, że abp Adam Sapieha oraz konserwator zabytków wyrazili zgodę, by ołtarz rozebrać i ukryć.
W sierpniu 1939 r. figury i płaskorzeźby załadowano na galar, który przypłynął 1 września do Sandomierza i został „powitany” atakiem samolotów niemieckich. Największe figury złożono w kruchcie sandomierskiej katedry, inne powędrowały do mamy bp. Jana Kantego Lorka i do Seminarium Duchownego.
– Zastanawiające jest – mówił gość z Krakowa – dlaczego ołtarz mariacki schowano w Sandomierzu, gdy można było schować go w kopalni soli w Wieliczce lub skorzystać z licznych fortów poaustriackich w Krakowie.
Prof. Woltoś przypuszcza, że zadecydowały o tym sentymenty. Estreicher był związany uczuciowo z Sandomierzem, urządzał ekspozycje w Muzeum Diecezjalnym, także kontakty obu biskupów Sapiehy i Lorka były bardzo bliskie i nie jest wykluczone, że to była ich sugestia.
Niestety, Niemcy szybko odnaleźli ołtarz Stwosza i wywieźli do Berlina, do banku Rzeszy w październiku tego samego roku. Za zgodą Hitlera burmistrz Norymbergi sprowadził ołtarz do miasta pochodzenia Wita Stwosza. Rzeźby zostały złożone w bunkrze w Norymberdze, a konstrukcja nośna na zamku Wiesenthau.
Reklama
Karol Estreicher, jako sekretarz gen. Władysława Sikorskiego, zajął się sprawami rewindykacji zagrabionych przez Niemców w czasie II wojny światowej polskich dzieł sztuki, kierując Biurem Rewindykacji Strat Kulturalnych przy rządzie londyńskim. Dzięki jego wytrwałym poszukiwaniom ołtarz Wita Stwosza wrócił do Krakowa. Przywiózł go specjalnym, złożonym z 26 wagonów, pociągiem 30 kwietnia 1946 r.
– Powrót ołtarza i jego restytucja okazała się być fascynującym procesem historyczno-politycznym. Decyzję w tej sprawie podejmował gen. Dwight Eisenhower. Jedną z kluczowych ról w powrocie ołtarza odegrał bratanek abp. Adama Sapiehy, także amerykański generał polskiego pochodzenia Szymański, jeden z najbardziej zaufanych oficerów wywiadu w sztabie głównym gen. Eisenhowera. Ostatecznie powrót ołtarza do Polski wiązał się z jednym nazwiskiem – Karola Estreichera – podsumował prof. Stanisław Waltoś.
W latach 1946-50 ołtarz Stwosza był konserwowany na Wawelu, a oddany do kościoła Mariackiego w 1957 r. Książka ukazująca historię restytucji ołtarza mariackiego pt. „Trudny powrót ołtarza Wita Stwosza”, jak zapowiedziała jej autorka Agata Wolska, ukaże się w 2016 r. Natomiast w 2015 r. rozpoczęła się renowacja ołtarza, której wykonawcą został Międzyuczelniany Instytut Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki warszawskiej i krakowskiej ASP. Przewiduje się, że trwać ona będzie 6 lat.
– Zajęcie się tym tematem rozpoczęło się od zlecenia mi napisania referatu na konferencję organizowaną przez Polską Akademię Umiejętności oraz parafię mariacką z okazji 50-lecia powrotu ołtarza do kościoła Mariackiego – wspominał prof. Stanisław Waltoś.
Reklama
Ks. Andrzejowi Rusakowi, dyrektorowi Muzeum Diecezjalnego w Sandomierzu i kustosz Urszuli Stępień zawdzięczamy informacje, gdzie ołtarz Wita Stwosza mógł być w Sandomierzu przechowywany, gdzie galar z ołtarzem z Krakowa mógł przybyć, jak można było, mając bardzo mało czasu, wynieść 30 ogromnych skrzyń w ówczesnych warunkach na wzgórze katedralne – podkreślił prof. Waltoś.
O zasługach Karola Estreichera dla Sandomierza, Muzeum Diecezjalnego, kultury polskiej mówiła kustosz Urszula Stępień.
Na zakończenie spotkania bp Krzysztof Nitkiewicz podkreślił zaangażowanie sandomierskiego Kościoła w dzieło ratowania ludzi i zabytków w okresie II wojny światowej. – Sandomierski epizod ołtarza Wita Stwosza związany jest z osobą bp. Jana Kantego Lorka, który w okresie II wojny światowej pełnił urząd administratora apostolskiego diecezji sandomierskiej. Można by długo mówić o ratowaniu przez niego katolików i żydów, diecezjan i osób z odległych stron Polski. Biskup chronił także przed okupantami i działaniami wojennymi obiekty sakralne, dzieła sztuki oraz – w szerokim znaczeniu – pamiątki religijne i narodowe. Nic więc dziwnego, że włączył się w dzieło ratowania ołtarza Wita Stwosza – ocenił Ksiądz Biskup.