Autor ponad 600 wierszy, piosenek, 5 książek prozatorskich. Nagrał ponad 20 albumów. Błyskotliwy, inteligentny. Z ogromnym poczuciem humoru. Mimo pewnych niedoskonałości był człowiekiem dobrym. Dla znajomych i przyjaciół – znakomity kompan. Dla rodziny – mało dostępny. Dwukrotnie żonaty. Ojciec dwójki dorosłych już dzieci, które do dziś szukają ojca. Sam nie miał wzorca. Wychowywany przez dziadków. Choć rodzice – malarze – mieszkali o kilometr dalej, niemal nigdy nie skarżył się na to. Zwykł nawet podkreślać w wywiadach, że bardzo mu odpowiadał ten status. Czasem tylko wtrącał w bardzo prywatnych rozmowach, że ta sytuacja była nienormalna. I nie rozumiał, dlaczego tak się działo. Być może z tego powodu do końca życia czuł się odrzucony.

Zapalony brydżysta i szachista. Od czasów studenckich niemal zawsze w okularach i kamizelce. Podczas twórczej pracy – niedostępny. Wrażliwy, nieśmiały, delikatny. Lubił być jednak zauważany, doceniany, oklaskiwany. Czasem pozował na twardziela, ale wychodziło mu to bardzo nieporadnie. Nie miał zwyczaju mówić o swoich słabościach. Rozluźniał się dopiero po alkoholu. Pił najpierw dla zabicia tremy przed koncertami. Później wpadł we wnyki alkoholizmu. Męczył się i walczył. Wywalczył trzeźwość.

Chłopak z zamkniętego podwórka

Dziadkowie i rodzice byli komunistami. Dziadek ze strony matki piastował w rządach komunistycznych nawet funkcję wiceministra oświaty. Pochodził z rodziny tatarskiej, osiadłej kilka setek lat wcześniej w Polsce. Babcia Jacka Kaczmarskiego wywodziła się ze średniozamożnej rodziny żydowskiej, która niemal kompletnie została wymordowana przez Niemców. Jacek, mimo że wiedział o rodzinnych korzeniach, raczej nie utożsamiał się ani z polskimi Tatarami, ani ze środowiskiem żydowskim, choć jego znajomi i przyjaciele pochodzili głównie z kręgów lewicy żydowskiej.

Przez lata szkoły podstawowej żył przede wszystkim pod opiekuńczym kloszem dziadków, rygorystycznie przestrzegając napisanego przez szkołę i opiekunów planu. Wychowywał się na pograniczu warszawskiego Śródmieścia i Mokotowa. Od najmłodszych lat uczył się angielskiego i francuskiego. Chodził na prywatne lekcje fortepianu, przez krótki czas nawet do średniej szkoły muzycznej. Uczęszczał do jednej z bardziej elitarnych naówczas szkół średnich – do XV LO im. Narcyzy Żmichowskiej, gdzie w połowie klas językiem wykładowym był francuski. Choć był humanistą, wybrał klasę matematyczno-fizyczną. Jak przyznał, chodziła tam dziewczyna, w której się podkochiwał. W tej to właśnie szkole nawiązał najtrwalsze znajomości i przyjaźnie. Tu zadebiutował jako poeta i pieśniarz. Dobrym recenzentem jego pierwszych intelektualnych uniesień i buntów była tamtejsza polonistka. „Tak naprawdę nie śpiewałem przeciwko czemuś. Myślę, że zachowywałem się jak większość młodych ludzi, którzy wypowiadają się przez sztukę. To był rodzaj mniej lub bardziej spontanicznego, może niekontrolowanego wybuchu ekspresji, która się gromadzi we wrażliwych ludziach – mówił w maju 2001 r.* – Ale też i pewnie była to manifestacja przeciwko samotności. Mimo że w szkole byłem lubiany, doceniany, to jednak czegoś mi brakowało. Dziś może wiem, że rodzicielskiej miłości”.

Jacek Kaczmarski lata szkolne sprowadzał do niewielu zdań: ćwiczył grę na gitarze, pisał piosenki i dziennik. „Bardziej na życzenie rodziców niż z potrzeby” – podkreślał. Jego idolami muzycznymi byli ci, których słuchali rodzice, rosyjscy pieśniarze: Aleksander Galicz, Bułat Okudżawa i Włodzimierz Wysocki. Z francuskich – Georges Brassens. Z polskich – Wojciech Młynarski. Jednak najbardziej zafascynowany był Wysockim, który nawet wpłynął na jego decyzję o śpiewaniu.

Dojrzewanie polityczne

Już w szkole średniej miał świadomość, że to, co proponuje komunizm w Polsce, to „nieudany eksperyment”. Jego dziadek wprawdzie wciąż go przekonywał, że „Partia ma rację”, ale czasem przyznawał, że „występują niedociągnięcia”, przeciwko którym należy protestować. „Te niedociągnięcia było najbardziej widać w kontakcie z Zachodem – opowiadał Jacek Kaczmarski. – Wielu kolegów i koleżanek z klasy wracało stamtąd z wakacji. To, co opowiadali, było fascynujące. W sposób niezwykły kontrastowało z tym, co mieliśmy w Polsce. A nasze środowisko nie należało do najbiedniejszych. Z kolegami zadawaliśmy niektórym profesorom niewygodne pytania polityczne, co nauczycielki doprowadzało do płaczu, a mnie dzisiaj do wstydu”.

Jednak o przystąpieniu Kaczmarskiego do kręgów opozycyjnych związanych ze środowiskiem KOR-u zdecydowały bardziej kontakty koleżeńskie czy rodzinne niż pragnienie zmian ustrojowych. Zdarzało mu się, że śpiewał podczas spotkań w mieszkaniach ludzi związanych z opozycją. Jednak gdy Jan Krzysztof Kelus zaproponował Kaczmarskiemu wydanie podziemnej kasety, wymówił się brakiem czasu. „Nie wiem, czy byłem za młody, czy za bardzo pochłonięty moją sztuką” – mówił po latach.

W 1977 r. Jacek Kaczmarski zdobył pierwsze miejsce na Festiwalu Piosenki Studenckiej m.in. za „Obławę”, do której sam napisał tekst. W następnym roku rozpoczął recitale w najpopularniejszym wówczas kabarecie „Pod Egidą”, który prowadził Jan Pietrzak. Było to niezwykłe wyróżnienie dla dziewiętnastolatka. Zaczął też koncertować w teatrze „Na Rozdrożu”, gdzie też powstał najciekawszy program „Mury”, wyznaczający artyście jego drogę. „Realizowaliśmy program już ze Zbyszkiem Łapińskim i Przemkiem Gintrowskim, których poznałem podczas eliminacji do Festiwalu Piosenki Studenckiej. I tak naprawdę to właśnie od tego momentu rozpoczęła się nasza kariera. Na nasze koncerty zaczęły przychodzić tłumy. Przemek śpiewał Herberta, ja m.in. «Obławę», «Encore». Zrobił się taki szum wokół naszego recitalu, że towarzysze z KC ściągnęli nas z wakacji, zdaje się z 1979 na 1980 r., i daliśmy koncert dla około setki osób z Wydziału Kultury KC PZPR. Po koncercie podszedł do mnie zastępca szefa wydziału Eugeniusz Mielcarek i powiedział: «Mamy wspaniałą młodzież i szkoda, że będziemy musieli ją zniszczyć». Nie bardzo wiedziałem, o co chodzi, ale niebawem stało się jasne. Teatr został zamknięty i siłą rzeczy nasz spektakl również”.

Trio nie dostało jednak zakazu koncertów. Program „Mury” stał się wkrótce jednym z najbardziej opozycyjnych spektakli, a Kaczmarski, Gintrowski, Łapiński – rozpoznawalnymi artystami. W tym samym roku „Mury” pojawiły się na podziemnych kasetach. W 1979 r. Kaczmarski rozpoczął współpracę z wybitnym wówczas reżyserem Helmutem Kajzarem, śpiewając w spektaklu „+++” („Trzema krzyżykami”) swoją „Obławę”. „Współpraca z zawodowym teatrem była dla mnie niezwykłym wyróżnieniem i cennym doświadczeniem. Kontakt z wybitnymi aktorami podniósł moją samoocenę. Pozwoliło mi to bardziej panować nad tremą” – mówił.

Czas Solidarności, czas emigracji

Studia polonistyczne, które Kaczmarski rozpoczął w 1980 r., były dla niego wyborem oczywistym. Już w trzeciej klasie liceum zapewnił sobie indeks, stając się finalistą olimpiady polonistycznej. Podczas studiów dostał zezwolenie na indywidualny tok nauki, co wówczas było niezwykłą rzadkością. W ten sposób starano się podkreślić wyjątkowość studenta i na ogół wiązało się to z otrzymaniem etatu naukowego na uczelni. Jacek Kaczmarski nie zamierzał jednak zostać naukowcem. Wiedza, którą posiadł, owocowała natomiast nad wyraz obficie w jego poezji i wrażliwości artystycznej.

Szesnaście miesięcy, które nastąpiły po Sierpniu ’80, to dla Jacka Kaczmarskiego czas wielkich „solidarnościowych” koncertów. Czas najbardziej intensywnej pracy twórczej. Ale też dojrzewania politycznego, kiedy to zyskał przydomek „barda”. Nie lubił tego określenia, choć nie ukrywał, że mu nieco schlebiało. Jednak bardzo bał się zaszufladkowania jako poety-pieśniarza politycznego. „Starałem się przekazać ludziom, że to, co się działo wówczas w Polsce, nie jest niczym wyjątkowym. Że to tylko kolejny etap w paśmie wszystkich historycznych doświadczeń – zwierzał się w 2001 r. – Dałem temu wyraz w programie «Muzeum», który dla mnie był wtedy najważniejszym podsumowaniem dokonań artystycznych, mojej duchowej i intelektualnej dojrzałości”.

Stan wojenny zastał go w Paryżu. Tam też oddał się zarówno działalności politycznej, jak i koncertowej, podróżując po całym niemal „polonijnym” świecie. Jego poezja stała się dla emigrantów wszystkich pokoleń wyśpiewywaną nadzieją na wolną Polskę. Dużo nagrywał, a jego taśmy były masowo kolportowane w Polsce. W kraju jednak wielu jego fanów odwróciło się od niego – uznało, że pozostając na emigracji, zdradził Polskę. Przez długie lata miał o to żal do swoich fanów.

W 1984 r. rozpoczął współpracę z Radiem Wolna Europa. Wprowadzony rok później w RWE „Kwadrans Jacka Kaczmarskiego” przyciągał do radioodbiorników tysiące słuchaczy. Po latach, uogólniając czas pobytu na emigracji, podczas jednej z rozmów mówił: „Przede wszystkim ukształtowałem się wtedy jako artysta. Koncertując w środowiskach polonijnych na świecie, poznałem mnóstwo ludzi z czasu II RP, którzy byli elitą, a o których nie miałem pojęcia, bo o nich nie uczono w szkole. To jedno z bardziej cennych doświadczeń. W jakiś sposób próbowałem oddać ten czas w swoich książkach. O latach spędzonych w RWE pisałem np. w książce «Napój Ananków». Natomiast gdyby starać się uogólnić ten czas jako czas osoby prywatnej, to bez wątpienia pojawił się w sposób drastyczny mój problem alkoholowy. Pojawiły się problemy z pierwszą żoną i związek z drugą. Do 1994 r. byłem dziennikarzem RWE i nie cierpiałem biedy. Ale cierpiałem z innych powodów, czego inni już nie widzieli. Poza bliskimi. Niestety, przyznaję, że na koncertowych trasach polonijnych, mówiąc oględnie, nie zachowywałem się najpiękniej. Jakaś dziewczyna zadała kiedyś pytanie w prasie polonijnej: «Czy artyście wszystko wolno?». A było to po tym, kiedy udzielałem jej wywiadu, popijając jakiś trunek z butelki”.

Czas wolnej Polski

Jacek Kaczmarski wrócił z emigracji po 1990 r. Znów spotkało się trio: Kaczmarski, Gintrowski, Łapiński. Dali mnóstwo koncertów. Przyjmowano ich równie entuzjastycznie, jak przed dziewięciu laty. Ale Kaczmarski – niepokorny – znów podpadł niektórym swoim fanom. W licznych wywiadach krytykował zastaną w Polsce rzeczywistość. Nie wszystkim się to podobało. Podczas koncertów, kiedy wymieniano jego nazwisko, słychać było gwizdy. Bardzo go to bolało. Trudno mu było zdobyć się wtedy na dystans. „Pamiętam z tamtego czasu spotkanie z Wałęsą, który traktował artystów jak niegdyś komuniści. To mi się bardzo nie podobało. Byłem od początku krytyczny wobec niego, ale też jakoś przeciwko niemu nastawiało mnie środowisko Unii Wolności, z którym byłem związany. Ale po tej trasie, alkoholowo-kombatancko-artystycznej, tak bym ją nazwał, postanowiłem zdystansować się wobec polityki. Stąd powstał mój program «Wojna postu z karnawałem». Program historyczno-egzystencjalny, a nie zwycięsko-patriotyczny. Czasem uważany za antykościelny, co już jest kompletnym nieporozumieniem. Chciałem pokazać w tym naszym programie, koncertując razem z Przemkiem i Zbyszkiem, że moje dojrzewanie artystyczne zachodziło na czas politycznych przełomów. Albo niosły mnie one, albo bardzo emocjonalnie na nie reagowałem. Ale to wszystko uświadomiłem sobie dopiero podczas pobytu w Australii. W każdym razie moje zaangażowania polityczne nie były najciekawsze”.

Azyl

W 1995 r. Jacek Kaczmarski z rodziną wyemigrował do Australii. W jednych wywiadach mówił, że na życzenie żony, z innych wynikało, że był obrażony na Polskę. „To nieprawda – zaprzeczał podczas rozmowy w 2001 r. – Sądziłem, że daleko od Polski będę mógł nabrać dystansu do siebie. Poukładać życie rodzinne. Traktowałem Australię jako azyl twórczy, pracownię. Już wtedy nie piłem. Bałem się wejść w sytuacje towarzyskie, w których znów by się pojawiło pijaństwo. Nie ukrywam, że moja sytuacja psychiczna była niepoukładana. Daleki byłem od refleksji. Sądziłem, że to oddalenie pomoże mi się pozbierać. I w jakimś stopniu to się udało. Napisałem trzy książki. Ale życie tam nie było usłane różami. Przez pół roku nawet byłem na zasiłku dla bezrobotnych. Tam, niestety, doszło do kolejnego rozwodu, bo żona sądziła, że ja tam będę taki «mąż w kapciach»”.

W czasie kilkuletniego pobytu w Australii Jacek Kaczmarski coraz częściej przyjeżdżał do Polski. Aż wreszcie, pod koniec lat 90., wrócił na stałe. Znów koncertował, nagrywał. W tym też czasie powstał jeden z ciekawszych programów: „Szukamy stajenki” – kolędy i pastorałki, zaaranżowane przede wszystkim przez Zbigniewa Łapińskiego. Sam Kaczmarski powoli stabilizował swoje życie duchowe i artystyczne przy nowo poznanej dziewczynie. „Życie układa się” – jak kiedyś powiedział w biegu. W lutym 2002 r. dowiedział się o złośliwym raku krtani. Zmarł dwa lata później, w Wielką Sobotę, ochrzczony – pogodzony z Bogiem. Choć zarzucano mu, że niektóre jego utwory są antykościelne czy antykatolickie, on sam podchodził do Pana Boga i ludzi Kościoła z szacunkiem. Kilkakrotnie zamierzał się ochrzcić, ale jak mówił – zawsze coś mu stawało na przeszkodzie. „To fakt – mówił na dwa lata przed śmiercią – nie jestem członkiem Kościoła. Ale mam swoją religijność. Choć może jest ona bardzo prywatna, indywidualna”.

* Wszystkie cytaty pochodzą z mojej niepublikowanej rozmowy z Jackiem Kaczmarskim.

* * *

Dałeś mi Panie zbroję
Dawny kuł płatnerz ją
W wielu pogięta bojach
Wielu ochrzczona krwią

W wykutej dla giganta
Potykam się co krok
Bo jak sumienia szantaż
Uciska lewy bok

Lecz choć zaginął hełm i miecz
Dla ciała żadna w niej ostoja
To przecież w końcu ważna rzecz
Zbroja

[...] Jacek Kaczmarski, „Zbroja”, marzec 1982 r.,

fragment