Prawosławna Diecezja Lubelsko-Chełmska rozpoczęła obchody 100-lecia autokefalii, czyli kanonicznej samodzielności Kościoła prawosławnego w Rzeczypospolitej Polskiej. Miały one charakter liturgiczny, kulturalno-artystyczny i naukowy. Sesje popularnonaukowe odbyły się w Trybunale Koronnym oraz w sali obrad lubelskiego Ratusza. Kontynuacja tej ważnej dla tożsamości Cerkwi w Polsce rocznicy będzie miała miejsce jeszcze w Chełmie (20 września), w Zamościu (12 października) i w Siedlcach (16 listopada).

Pisana modlitwą, łzami i krwią korona na obrazie kultury i ducha - jak nazwał historię samodzielności Kościoła prawosławnego w niepodległej Polsce nestor polskich i słowiańskich znawców problematyki prof. Aleksander Naumow, budzi wielkie zainteresowanie, o czym świadczy obecność prelegentów i słuchaczy tego wydarzenia. Wykładający na weneckim Uniwersytecie Ca’Foscari prof. Naumow przybliżył kwestię autokefalii z roku 1924, zarówno z perspektywy naukowobadawczej, jak i poprzez osobiste świadectwo syna prawosławnego polskiego duchownego, który uczestniczył w obradach delegacji Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego (PAKP), związanych z kontrowersyjną autokefalią 1948 r.

Na dwudniową konferencję naukową w Lublinie pt. „Stulecie autokefalii Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. Geneza, uwarunkowania i skutki” złożyło się 5 sesji. Wśród prelegentów dominowali wykładowcy Uniwersytetu w Białymstoku oraz uczelni lubelskich: UMCS i KUL JP II, zarówno prawosławni jak i rzymskokatolicy. Referaty wygłosili także: zwierzchnik Prawosławnej Diecezji Przemysko-Gorlickiej abp dr Paisjusz (Martyniuk), wykładowca Kolegium Filozofii i Teologii w Krakowie; prof. Jerzy Grzybowski z Uniwersytetu Warszawskiego; ks. prof. Jerzy Tofiluk, ks. dr Adam Magruk i ks. dr Andrzej Kuźma z Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie, prof. Stefan Dudra z Uniwersytetu Zielonogórskiego, ks. dr Łukasz Leonkiewicz wykładający w Prawosławnym Seminarium Duchownym w Warszawie, dr Adam Bobryk z Uniwersytetu w Siedlcach, dr Mariusz Zajączkowski z Państwowej Akademii Naukowej oraz ks. dr Andrzej Konachowicz, dyrektor Lubelskiego Instytutu Kultury Prawosławnej. Piątej sesji konferencji o autokefalii przysłuchiwał się bp Adam Bab, sufragan rzymskokatolickiej archidiecezji lubelskiej.

Autokefalia w historii

Geneza autokefalii sięga V wieku, gdy ukształtowały się cztery ośrodki administracji kościelnej, oprócz Rzymu: Konstantynopol, Aleksandria, Antiochia i Jerozolima. Jest to jedna z zasadniczych form ustrojowych w Kościele prawosławnym, ustalająca samodzielność Kościoła krajowego i niezależność od zwierzchności władz duchownych za granicą, przy zachowaniu jedności wiary, wyznania i zasad kanonicznych. Odrębny ustrój wewnętrzny, niezależność hierarchii i możliwość wyboru własnego zwierzchnika dla Kościoła lokalnego, zachowanie lokalnych zwyczajów i obrzędów kościelnych, niezależność prawodawstwa i sądownictwa to zasady autokefalii, którą warunkują: posiadanie przynajmniej 4 diecezji, przynajmniej 3 biskupów oraz 2 klasztorów. Jeden z kanonów apostolskich głosi, że biskupowi nie wolno opuszczać swojej diecezji i przechodzić do innej, nawet gdyby do tego przez wielu był skłaniany (Konstantynopol 381 r.).

Brak autokefalii Kościoła prawosławnego w II RP podciąłby jego wielowiekowe fundamenty na ziemiach polskich i byłby uderzeniem samobójczym dla Cerkwi wobec zniewolenia jej w państwie bolszewickim, antymoskiewskich nastrojów w polskim społeczeństwie, świeżej pamięci prześladowań rozbiorowych i wojny polsko-bolszewickiej. Już nieutworzenie niezależnej od moskiewskiego Patriarchatu metropolii kijowskiej w Rzeczpospolitej Obojga Narodów w oparciu o Patriarchat w Konstantynopolu, było jedną z przesłanek ingerencji Katarzyny II w wewnętrzne sprawy I RP, powstań na Ukrainie, rozbiorów i swoistego dryfowania RP ze wschodu na zachód, a wynikał z krótkowzroczności ówczesnej klasy politycznej. Budowa państwa homogenicznego kulturowo i religijnie, zarówno w XVII, jak i w latach 20. XX w., była mrzonką i podcinaniem korzeni własnej wielokulturowej państwowości. Stąd znawcy problematyki podkreślają, że autokefalia’1924 umożliwiła odradzanie się życia religijnego i struktur Cerkwi na obszarze Lubelszczyzny i w Galicji oraz uchroniła przed penetracją przez tajne służby bolszewickie.

Thomos z 13 listopada 1924 r.

Cerkiew prawosławna na ziemiach polskich nieustannie szukała swojego umiejscowienia kanonicznego - powiedział organizator i pomysłodawca konferencji abp lubelski i chełmski Abel. - Zniewolony przez państwo islamskie Ekumeniczny Patriarchat Konstantynopola, mimo chęci pomocy, nie zawsze miał możliwość, aby skutecznie wspomagać potrzeby prawosławia na ziemiach RP. Traktat Grzymułtowskiego z 1686 r. przyczynił się do podporządkowania prawosławia Moskwie. Dopiero odzyskanie przez Polskę niepodległości w 1918 r. staje się okazją do rozpoczęcia starań Cerkwi i jej hierarchów o uzyskanie niezależności. Autokefalia pozwoliła ustabilizować życie wewnętrzne i stosunki Cerkwi z Państwem, choć nie była panaceum na wszystkie trudności.

Autokefalia wynegocjowana została w Patriarchacie Konstantynopola 13.09.1924, ogłoszona 4 dni później w Warszawie, zaś uroczyście nadana “Patriarchalnym thomosem” datowanym na 13.11.1924, a świętowana uroczyście w roku 1925. Piszący te słowa informuje badaczy problematyki, że francuskojęzyczny (wyłączny język ówczesnej dyplomacji) Thomos jest zdeponowany w Archiwum Akt Nowych w zespole MWRiOP sygn. 1001, s. 328-241. Jego uzyskanie świadczy o wielkiej mądrości ówczesnego metropolity Dionizego Waledyńskiego.

Konferencji, którą patronatem honorowym objął Prezydent RP Andrzej Duda, towarzyszyła wystawa fotografii i dokumentów z dziejów 100-lecia autokefalii i 35-lecia restytuowania Prawosławnej Diecezji Lubelsko-Chełmskiej oraz projekcja filmu o śp. Jerzy Jaroszewskim, zamordowanym 8 lutego 1923 r. w wieku 51 lat przez fanatycznego przeciwnika autokefalii pierwszym w II RP Metropolicie Warszawskim i całej Polski. Obowiązki organizatora wystawy i imprez towarzyszących oraz koordynatora konferencji przyjął ks. dr Jarosław Szczur, proboszcz prawosławnej parafii św. Jana Teologa w Chełmie.