Każdy, kto przybywa do Chełma(archidiecezja lubelska), już z daleka kieruje oczy na wznoszące się nad miastem wzgórze z wieżami. To ono właśnie wskazuje drogę do bazyliki Mariackiej, gdzie od wieków króluje Matka Boża. Miejscem tym był szczególnie zauroczony biskup lubelski, późniejszy Prymas Polski - kard. Stefan Wyszyński. Tutaj czerpał siły do swej posługi pasterskiej. W Roku Wielkiego Jubileuszu sanktuarium pełni szczególną rolę, bowiem jest kościołem odpustu jubileuszowego.
Chełm jest jednym z najstarszych miast polskich. Swymi początkami sięga wczesnego średniowiecza. historia miejscowości ściśle wiąże się z Wysoką Górką. Najważniejsze miejsce na tym wzniesieniu zajmuje zabytkowy zespół pokatedralny. Tworzą go m.in.: dawna katedra unicka, obecnie kościół parafialny - bazylika pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny, klasztor Bazylianów, pałac biskupi, Brama Uściułska, dzwonnica. Ikonę Matki Bożej, która znajduje się we wnętrzu bazyliki, podobno przywiozła z Kijowa siostra księcia halickiego Daniela - Teodora. Już wówczas obraz zasłynął łaskami i stał się celem pielgrzymek. Ponoć wśród osób uzdrowionych za przyczyną Chełmskiej Pani znalazł się również król Jan Kazimierz. Od tego czasu władca zapragnął, aby cudowny obraz towarzyszył mu w wyprawach wojennych. Zabrał więc Chełmską Madonnę do obozu pod Beresteczkiem, gdzie w 1651 r. była świadkiem zwycięstwa oręża polskiego nad wojskami tatarsko-kozackimi. Po tej wiktorii Maryję nazwano Wojenną Madonną. Zwycięstwo upamiętnia scena przedstawiona na srebrnym antepedium z XVIII w. Zabytek ten można oglądać w głównym ołtarzu chełmskiej bazyliki.
Wyrazem rosnącej sławy wizerunku Chełmskiej Pani była pierwsza koronacja, jaka miała miejsce 15 września 1765 r. Dokonał jej unicki arcybiskup Smoleńska - Herakliusz Lisański. W 1875 r. nastąpiła kasata unii, katedrę na Górze Chełmskiej zamieniono na cerkiew. Ewakuujący się podczas I wojny światowej Rosjanie zabrali z katedry również obraz Matki Bożej Chełmskiej. Dalsze jego dzieje nie są znane.
Po zakończeniu I wojny cały zespół sakralny na Górze Chełmskiej został oddany Kościołowi katolickiemu. W latach 1920-31 pracowali tam jezuici. W prezbiterium na miejscu zaginionego oryginału obrazu Matki Bożej umieszczono jego kopię. Po erygowaniu 22 października 1931 r. przy sanktuarium parafii pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny jej prowadzenie przejęli księża diecezjalni.
W niedługim czasie nowa placówka kościelna stała się prężnie działającym ośrodkiem życia katolickiego. Jej pierwszym proboszczem został ks. kan. Julian Jakubiak, który znacząco wpisał się w dzieje parafii jako restaurator zniszczonej katedry i odnowiciel kultu maryjnego. Był także znany z heroicznego oddania ubogim oraz wielkiego patriotyzmu. Z jego to właśnie inspiracji główny odpust w dniu 8 września stał się świętem całej ziemi chełmskiej. Dzięki transmisjom tych uroczystości przez Polskie Radio chełmskie sanktuarium było znane w całej przedwojennej Polsce.
Wielką rolę w odnowie kultu maryjnego odegrał po wojnie długoletni proboszcz parafii Mariackiej - ks. kan. Marceli Mrozek. Nie wszyscy jednak przybywali do katedry w celach duchowych. Dwukrotnie, w latach 1945 i 1956, złodzieje zrabowali suknie i korony z cudownego obrazu. Powtórnej koronacji cudownego obrazu dokonał 7 lipca 1946 r. ówczesny ordynariusz lubelski - bp Stefan Wyszyński. On także angażował się przy fundacji nowych dzwonów i organów dla chełmskiego sanktuarium. Tutaj w 1948 r. zorganizował słynny Diecezjalny Kongres Maryjny. Jego listy pasterskie, a także częste przyjazdy do tego świętego miejsca świadczyły o tym, że było mu ono bardzo bliskie. Gdy został prymasem Polski, w swoim pierwszym kazaniu wygłoszonym w archikatedrze warszawskiej powiedział: "Przybywam z diecezji lubelskiej, gdzie byłem stróżem Matki Bożej Chełmskiej". Po raz ostatni przyjechał do Chełma w 1964 r. na zakończenie Dni Maryjnych, którym przewodniczył. Dzisiaj Prymas Tysiąclecia z kamiennego pomnika przed sanktuarium wita pielgrzymów przychodzących do Matki Bożej Chełmskiej.
Ważnym wydarzeniem było otrzymanie przez świątynię parafialną w 1988 r. tytułu bazyliki mniejszej, przy której pięć lat później erygowano chełmską kapitułę kolegiacką.
Choć sanktuarium Matki Bożej Chełmskiej leży jakby na uboczu krajowych szlaków pielgrzymkowych, to jego popularność ciągle rośnie. Z roku na rok przybywa tu coraz więcej pielgrzymów. Główne doroczne uroczystości odpustowe, odbywające się 7 i 8 września, gromadzą tysiące pątników przybywających nawet z najodleglejszych zakątków Lubelszczyzny. Drugi odpust przypada 22 lutego, w święto Katedry św. Piotra, i jest czasem szczególnej modlitwy mieszkańców Chełma w intencji Ojca Świętego. Do stałego kalendarium bazyliki zostały wpisane liczne regionalne pielgrzymki stanowe. W soboty były odprawiane specjalne Msze św. jubileuszowe, w których uczestniczyły dzieci pierwszokomunijne, młodzież, kobiety, mężczyźni, osoby starsze, samotne i chore.
Wszyscy pątnicy, zmęczeni codziennymi troskami i problemami, którzy przyjdą do tej pięknej świątyni, aby pomodlić się i prosić Boga o potrzebne łaski za pośrednictwem Chełmskiej Maryi, znajdą ukojenie ducha. Bo Ona wszystkich wysłuchuje, sprawiając, że każdy czuje się bezpiecznie.
Sanktuarium posiada funkcjonujący przez cały rok dom pielgrzyma z 53 miejscami. Można je rezerwować, dzwoniąc pod numer: (0-82) 565-36-56 lub 564-36-11.