Dowódca wojskowy
Jan Zamoyski przeszedł do historii jako dowódca wojskowy, który nie przegrał żadnej z wielu stoczonych przez siebie bitew. W 1575 r. odparł atak Tatarów na wschodnie rubieże Rzeczypospolitej. 2 lata później uśmierzył bunt mieszczan gdańskich, którzy nie chcieli uznać elekcji Batorego na króla Polski. Szczególną sławę zdobył w czasie wyprawy przeciw Moskwie, kiedy to zdobył Połock (1579 r.), Wieliż, Wielkie Łuki, Zawłocie (1580 r.). Przez pół roku oblegał Psków (1581/82), najpotężniejszą twierdzę Rosji, co zmusiło cara Iwana Groźnego do zrzeczenia się Inflant. Ceną tego sukcesu Zamoyskiego była krwawa danina jego żołnierzy. Uczestnik tej kampanii ks. Piotrowski pisał: „Większa część wojska wymarła, trzecia część chora leży: tym, co zostali, od mrozu nosy, nogi odpadają. [...] Pan Bóg tedy niech będzie pochwalon, że dał taką wytrzymałość, która sama wycisnęła na nieprzyjacielu ten pokój”.
W listopadzie 1587 r. Zamoyski uniemożliwił arcyksięciu Maksymilianowi Habsburgowi, ogłoszonemu królem Polski, objęcie stołecznego Krakowa. 24 stycznia 1588 r. stoczył z nim półgodzinną, niezwykle krwawą, ale zwycięską bitwę pod Byczyną, w której po obu stronach zginęło 3 tys. żołnierzy. Maksymilian dostał się do niewoli. Był więziony w Zamościu i Krasnymstawie. Poza tym Zamoyski toczył w 1594 r. zwycięskie bitwy z Tatarami, m.in. w 1600 r. pod Bukowu k. Ploeszti (obecnie Rumunia) z dwukrotnie liczebniejszą armią Michała Walecznego, a w latach 1601-02 ze Szwedami, zdobywając Wolmar, Felin, Biały Kamień. W październiku 1602 r. niepokonany hetman przekazał dowództwo nad wojskiem Janowi Karolowi Chodkiewiczowi (1560-1621).
Fundator Zamościa
Akt lokalizacyjny miasta, które pierwotnie nazywało się Zamoście nad Wieprzem został ogłoszony w Niedzielę Przewodnią, 10 kwietnia 1580 r., w Jarosławcu (k. Zamościa). Zamość budowany w stylu renesansowym w planach hetmana miał być ostoją polskości i katolicyzmu na tych terenach i centrum życia gospodarczego, naukowego i religijnego. Już w 1596 r. Bonifacy Vanozzi, sekretarz legata papieskiego, pisał: „To miasto przez P. Kanclerza z fundamentów wystawione jest piękne, ozdobne i w guście włoskim. Domy ma dobre w teraźniejszym sposobie po większej części murowane”. Miasto posiadało nowoczesne fortyfikacje, których nie mogły później sforsować wojska Chmielnickiego (1648 r.) i szwedzkie w czasie potopu (1656 r.). Jego „głowę” stanowił pałac ordynata, a „płuca” kolegiata jako centrum życia religijnego oraz akademia z drukarnią jako centrum oświaty i kultury. Vanozii zapisał: „Murują teraz kościół wspaniały, piękny, wewnątrz i zewnątrz dobrze ozdobiony. Ten kościół będzie kolegiatą”. Marzeniem hetmana było, by kolegiata stała się katedrą, a Zamość miastem biskupim.
Kolegiata była wotum za zwycięstwa odniesione przez hetmana w licznych bitwach, w tym także z Moskwą. Jej budowa została ukończona w 1598 r. Bywa porównywana z kaplicą Zygmuntowską na Wawelu, jako pomnik chwały jej fundatora. Rosjanie pośmiertnie zemścili się na hetmanie, oszpecając w latach 20. XIX w. tę wspaniałą świątynię, przez jej przebudowę, skucie niezwykle kunsztownych ozdób kamiennych, usunięcie niewygodnych dla nich inskrypcji. Tym niecnym dziełem kierował Francuz, gen. Jan Malletski (1777-1846). Założona w 1594 r. Akademia Zamojska miała być „szkołą obywatelską”. W wydanej z racji otwarcia akademii Odezwie do Polaków pisał o niej: „Ty będziesz ukochanej mej Ojczyzny podporą”. Natomiast z aktu fundacyjnego z 5 listopada 1600 r. pochodzi słynne zdanie: „Takie będą Rzeczypospolite, jakie ich młodzieży chowanie”. Ważną rolę odgrywała również założona przy akademii biblioteka, w której gromadzono księgi i rękopisy zakupywane w całej Europie.
Zamoyski założył także Tomaszów oraz wiele miast i wiosek na Podolu. W ciągu ponad 30 lat ze skromnego szlachcica stał się posiadaczem największego majątku w Rzeczypospolitej. W 1589 r. za przyzwoleniem sejmu założył dla swoich dóbr ordynację, która uniemożliwiała ich podział (majątek miał dziedziczyć najstarszy potomek męski). Zwana była nawet „Państwem Zamojskim”. Posiadała własne wojsko i sąd. W 1605 r. jej obszar wynosił 3710 km2. Oprócz niej Zamoyski miał liczne dobra położone od Dniestru do Malborka. Czerpał dochody z majątków o powierzchni 18 tys. km2, co odpowiada obszarowi współczesnej Belgii. Ordynacja została zlikwidowana na mocy dekretu PKWN o reformie rolnej z 6 września 1944 r.
Pomóż w rozwoju naszego portalu
Reklama
Humanista
Zamoyski był człowiekiem wszechstronnie uzdolnionym i wykształconym. Znał się nie tylko na sztuce wojennej, ale także na teorii architektury, muzyce, plastyce, teatrze, poezji. Głównym architektem Zamościa był Włoch z Padwy Bernardo Morando (ok. 1540-1600). Jednak wszelkie projekty były w detalach uzgadniane z Zamoyskim i twórczo przez niego uzupełniane. Zamoyski był gorliwym katolikiem, ale z szacunkiem odnosił się do innych wyznań i religii. W 1585 r. zezwolił Ormianom na osiedlanie się w Zamościu, w 1588 r. - Żydom sefardyjskim, w 1589 r. - Grekom, a także innym nacjom. Mniejszościom religijnym zezwalał na budowanie świątyń. Do innowierców wypowiedział znamienne słowa: „Kiedy by to mogło być, abyście wszyscy byli papieżnikami, dałbym za to połowicę zdrowia mojego, żebym drugą połowicą żyjąc, cieszył się z tej świętej jedności. Ale jeśli kto wam gwałt będzie czynił, dam wszystko zdrowie przy was, abym na tę niewolę nie patrzył”.
Wreszcie Zamoyski był wielkim mecenasem ludzi nauki i sztuki. Przy akademii skupił grono znakomitych profesorów, których otoczył opieką, na czele z poetą Szymonem Szymonowicem (1558-1629). Jan Kochanowski (1530-84) dedykował mu Odprawę posłów greckich. Z jego mecenatu korzystali nie tylko polscy ludzie nauki i poeci, np. Sebastian Klonowic (1545-1602), ale również z innych krajów.
Wdzięczność
Trudno w krótkim tekście w pełni ująć życie i osiągnięcia tak wybitnej postaci. Jeszcze za jego życia humanista holenderski Jerzy Douza w dziele De itinere suo Constantinopolitano epistola (wyd. w 1599 r.) pisał: „Wobec tego, że wódz ten tak wielkie około Królestwa Polskiego położył zasługi, z kim winienem go zestawić? Czy z owym przesławnym królem perskim Cyrusem, czy z wodzem ateńskim Temistoklesem? Z Filipem Macedońskim czy może z Peryklesem? Zdaje mi się jednak, że z nikim chyba snadniej go porównać nie można niż z Konstantynem Wielkim”.
Jak dotąd ten zasłużony dla Polski i Zamościa człowiek nie doczekał się godnego siebie pomnika, pomimo że zostawił po sobie wspaniałe dzieło, o czym dał świadectwo Douza: „Nic jednakowoż nie świadczy bardziej o jego miłości ojczyzny jak to właśnie miasto, które własnym sumptem od fundamentów wybudował, potężnymi murami i basztami przeciw napadom nieprzyjaciół wzmocnił i od swego imienia Zamościem nazwał. Wiemy wszyscy doskonale, że w ten sposób pozostawił on pamiątkę po sobie, od piramid i pomników trwalszą, nie tylko Polsce, ale również całej Europie”.
W 400. rocznicę jego śmieci na tle pałacu Zamoyskich w Zamościu, dzięki staraniom założonego w 1986 r. Społecznego Komitetu Budowy Pomnika Jana Zamoyskiego z niestrudzonym Franciszkiem Smoterem na czele, stanie lada dzień monumentalny, spiżowy pomnik wielkiego hetmana i kanclerza, siedzącego na koniu z buławą hetmańską w dłoni. Jego oficjalne odsłonięcie planowane jest na wrzesień. Wielki kanclerz i hetman, założyciel Zamościa, w pełni sobie na niego zasłużył.
