W swym wykładzie prof. Kłoczowski ujawnia wiele nieznanych dotąd detali dotyczących chrztu Polski, uwypuklając rolę żony Mieszka I, Dobrawy, dzięki której w istocie dokonała się chrystianizacja tych terenów. Podkreśla też późniejszą rolę św. Stanisława w zapoczątkowaniu zupełnie nowego etapu w dziejach państwa Piastów. Stawia tezę, że to dzięki męczeństwu Biskupa Krakowskiego, Kościół w Polsce po raz pierwszy uzyskał autonomię do władzy świeckiej i od tego czasu nigdy jej nie stracił. Opisuje wreszcie znaczenie średniowiecznej Res Publica Christiana, jako społeczeństwa ludzi wolnych, traktując to jako kluczowy etap historii, kształtujący kulturową tożsamość Europy.

Publikujemy tekst prof. Kłoczowskiego, odnaleziony w archiwach KAI:

"Chrzest jako fundament Res Publica Christiana - Rzeczypospolitej Chrześcijańskiej"

W nawiązaniu do obchodzonej przez nas tak uroczyście 1050. rocznicy chrztu chciałbym przypomnieć, że chrześcijańska już Polska weszła w skład powstającego w początkach XI wieku nie tyle państwa, co kręgu cywilizacyjnego Christianitas, nazywanego także Res Publica Christiana. W wielkim skrócie przypomnę okoliczności powstania Res Publica Christiana - nadzwyczaj ważnego kręgu kulturowego w dziejach Europy, a zarazem coraz bardziej zapominanego dziś przez Europejczyków - ich kulturowego fundamentu.

Chrzest Mieszka

Decyzja Mieszka o chrzcie – choć mająca olbrzymie konsekwencje w innych sferach – w danym momencie była decyzją przede wszystkim natury politycznej. A pamiętać trzeba, że księcia Mieszka charakteryzowały wyjątkowe zdolności w tej sferze. Musimy wiedzieć, że państwo Polan doświadczało wówczas bardzo poważnych zagrożeń ze strony sąsiadów. Od zachodu stykało się ono z zagrożeniem niemieckim, od południa czeskim, a od północy ze strony pogańskich Wieletów. Mieszko był świadom, że jeśli nie przyjmie chrześcijaństwa, to przegra wszystko.

W połowie lat 60-tych dziesiątego wieku Mieszko zdecydował się więc zawrzeć porozumienie z Czechami, którzy pomimo, że najeżdżali ówczesne jego państwo a nawet zajęli jego dużą część, gotowi byli do takiego przymierza. Zgodnie z ówczesnymi zwyczajami miało ono być przypieczętowane małżeństwem z czeską księżniczką Dobrawą, córką praskiego księcia Bolesława. Warunkiem jaki jednoznacznie postawiła Dobrawa, był chrzest Mieszka. Nie zamierzała ona wychodzić za poganina, takie było jej wyraźne żądanie i Mieszko to przyobiecał.

Chrzest Mieszka nastąpił wedle wszelkiego prawdopodobieństwa na Wielkanoc 966 r., przypadającą wtedy 14 kwietnia, w jednym z głównych grodów Wielkopolski, której stolicą było wówczas Gniezno. Natychmiast po chrzcie, skoro Czesi przysłali mu pomoc militarną, Mieszko wyprawił się przeciwko Wieletom. Nie mamy żadnych dokładnych źródeł jak ta chrystianizacja przebiegała. Sam obrzęd chrztu przebiegał bardzo szybko, gdyż państwo Mieszka charakteryzowało się wielką a nawet bezwzględną karnością, którą respektować musieli jego poddani. Zarówno za Mieszka, jak i jego następców w państwie Piastów obowiązywała wyjątkowa dyscyplina, a nieposłuszeństwo wobec księcia karane było śmiercią. Wygląda więc na to, że ta pierwsza chrystianizacja była czymś dość powierzchownym, przeprowadzonym pod przymusem.

Czy innym była, i na zupełnie innych regułach opierała się, chrystianizacja będąca następstwem chrztu. A pod nieobecność zajętego wojną Mieszka, prowadzona ona była pod kierunkiem Dobrawy. Główną rolę w niej odgrywali duchowni przybyli z Czech. Pomagał jej biskup misyjny Jordan. Był to Niemiec, ale wcześniej osiadły w Pradze i znający język słowiański. Temu między innymi zawdzięczamy wiele terminów pochodzenia czeskiego w naszym słowniku chrześcijańskim.

Rola Dobrawy w dziele tej pierwszej chrystianizacji naszych ziem była niezastąpiona. To właśnie jej powinniśmy budować pomniki. Jest to także ważny przyczynek do roli świątobliwych kobiet w historii Polski. Jej znaczenie można porównywać z rolą świętych niewiast takich jak Jadwiga Śląska czy św. Jadwigi, której chrzest zawdzięcza Litwa.

Dzięki Dobrawie, młody Kościół w Polsce stał się szczególnym punktem zainteresowania Stolicy Apostolskiej. A stało się tak dzięki kontaktom z Rzymem, jakie utrzymywała jej siostra Mlada, która była przełożoną jednego z klasztorów w Pradze. Ta wyjątkowo obyta i wykształcona mniszka miała bezpośredni kontakt z papieżem i osobiście odwiedzała go w Rzymie. To na jej prośbę papież mianował Jordana biskupem misyjnym i skierował go do Polski.

Aczkolwiek trudno jest określić dokładnie zakres geograficzny chrystianizacji dokonanej przez Mieszka i Dobrawę, to najprawdopodobniej był on tożsamy z terenami, które były jądrem jego państwa. Chodzi i tu Wielkopolskę z Gnieznem, Poznaniem i innymi grodami, jak również Kujawy.

Przełomowe znaczenie św. Stanisława

Znaczenie chrztu, leży w tym, że zapewnił on trwanie chrześcijaństwa w Polsce na długą metę. Dzięki przyjęciu chrztu Polska wchodzi w cały ten zachodni obszar europejski, oparty na określonej kulturze i systemie prawnym - gdzie chrześcijaństwo było zasadniczym elementem. Krótko mówiąc w obszar zachodniej kultury europejskiej, dzięki czemu zawdzięcza swój szybki rozwój i który nadaje jej tożsamość do dziś.

Nie było to jednak takie proste, ani łatwe. Kolejnych ośmiu następców Mieszka I rządziło swym państwem w sposób despotyczny. W rzeczywistości żadne prawa nie obowiązywały, a jedynym kryterium była wola władcy. Choć zapewniało to skuteczność rządzenia, to nie gwarantowało przyszłemu państwu dostatecznego rozwoju. Po początkowych sukcesach Mieszka i Bolesława Chrobrego, nastąpił rozkład tej młodej państwowości, który zaczął się od czasów Mieszka II.

Despotyczny sposób sprawowania władzy przez pierwszych Piastów spotkał się wówczas z ostrym protestem biskupa krakowskiego Stanisława ze Szczepanowa. I to właśnie było przyczyną jego zamordowania w 1079 r. z polecenia księcia Bolesława Śmiałego. Fakt morderstwa biskupa krakowskiego wywołał jednak bunt poddanych księcia, którzy doprowadzili w końcu do jego wygnania. W ten sposób zakwestionowane zostały dotychczasowe metody rządzenia.

Jednym z tego dowodów był silny kult biskupa Stanisława, a wiązał się on z odrzuceniem despotycznego systemu rządów zbudowanego przez pierwszych Piastów. W ówczesnych elitach pojawił się nurt, który dostrzegał konieczność istnienia prawa, jako podstawy porządku państwowego. Jedną z pierwszych rzeczy, jakie postulował było wprowadzenie sądów. Jego głównym liderem był Wincenty Kadłubek, autor ważnego traktatu o dziejach Polski. Był on człowiekiem dobrze wykształconym na Zachodzie, na ówczesnych uniwersytetach chrześcijańskich. Przez długi czas jego dzieło było niedoceniane, traktowane jako rodzaj zwykłej kroniki, a tymczasem „Kronika polska”, która wyszła spod jego pióra, była traktatem dającym podstawy koncepcji państwa prawa. Dotychczasowy system rządzenia poddał on ostrej krytyce, a państwo postrzegał jako „Respublikę” (Rzeczpospolitą), czyli dobro wspólne.

Mistrz Wincenty przyczynił się także do szybkiej kanonizacji biskupa Stanisława, on też propagował jego kult. Warto podkreślić, że dzięki śmierci św. Stanisława, Kościół katolicki na ziemiach polskich, po raz pierwszy uzyskał pełną wolność i niezawisłość od władzy świeckiej. Rola męczeńskiej śmierci św. Stanisława w znaczący sposób zmieniła bieg historii zarówno Polski jak i Kościoła na jej ziemiach.

Pierwsza „rewolucja” europejska

Wielu historyków mówi o pierwszej „rewolucji europejskiej”, która zainspirowała głębokie przemiany społeczne. Jej podwaliny tworzyły prawo rzymskie i chrześcijaństwo, operujące między innymi hasłami praw obywateli. W Polsce pionierem był już wymieniony Mistrz Wincenty. Podstawę nowego systemu stanowi wolne społeczeństwo, które powstaje w ciągu XI-XIII stulecia. Prawa gwarantują wolność wsiom, miastom, stanom, różnym wspólnotom i Kościołowi. Nie ma niewolników, jak w starożytności. Kościół uzależniony dotąd od państwa, uzyskuje wolność, autonomię. Nie ma mowy o teokracji czy wszechrządach cesarza (jak w starożytnym Rzymie i późniejszym Bizancjum). Wyraźnie rysują się podstawy rozdziału państwa i Kościoła.

W ślad za tym następuje głęboka reforma Kościoła. Możemy powiedzieć, że chrześcijaństwo przychodzi do Polski tak naprawdę w XIII wieku i to w swoim najlepszym wydaniu. A dzieje się tak w dużej mierze także dzięki dominikanom i franciszkanom. Wcześniej, od czasów Mieszka i Chrobrego, był tu tylko Kościół państwowy. W XIII stuleciu Polska staje się istotną częścią Kościoła i kultury zachodnioeuropejskiej. Zbiega się to z pogłębioną chrystianizacją.

Podjęte w XX stuleciu międzynarodowe badania historyczne stworzyły nowy obraz dziejów zachodniego, łacińskiego kręgu cywilizacyjnego – możemy powiedzieć „naszej Europy” – która przez stulecia określała się sama jako Rzeczpospolita Chrześcijańska, „Res Publica Christiana”. Kształtuje się ona intensywnie w XI-XIII wieku jako społeczeństwo uczonych ludzi czterech stanów, co je różni zasadniczo od poprzednich okresów i starożytności. Wolność, podobnie jak społeczeństwo i państwa, uzyskuje (po raz pierwszy) Kościół Rzymski z papieżem na czele.

Równolegle z reformą Kościoła rozwija się potężny ruch intelektualny, rodzą się uniwersytety, scholastyka i bogaty, wielostronny Renesans, nawiązujący do starożytności. Ten Renesans łączy w XII-XIII wieku dziedzictwo starożytności z chrześcijaństwem, tworząc trwałe podstawy kultury europejskiej i humanizmu. Europa odkrywa w tym okresie i integruje dorobek humanizmu epoki starożytnej, dowartościowując w ten sposób świat natury i rozumu ludzkiego. Racjonalizm Arystotelesa zostaje przez św. Tomasza z Akwinu włączony w samo jądro kultury chrześcijańskiej. W odkrywaniu człowieka osobne miejsce zajęły takie wartości jak przyjaźń i miłość, należące zarówno do starej tradycji judeochrześcijańskiej, jak i szczególnie kultywowane przez starożytność: Cycerona czy Owidiusza. Ten nowy humanizm chrześcijański oznacza daleko idącą waloryzację człowieka i jego zdolności twórczych, rozumu i serca oraz poczucia odpowiedzialności. Jednym z podstawowych elementów wiary chrześcijańskiej jest wówczas kult Chrystusa-Człowieka, pomagający w odkryciu godności osoby ludzkiej.

Olbrzymią rolę w tym zakresie pełnią zakony żebracze. Oznacza to reformę, która nawiązuje wprost do Ewangelii i w tym duchu wzbogaca kształtujący się europejski humanizm. Typowym przykładem są dominikanie i franciszkanie, gdzie naśladowanie Chrystusa, radykalizm Ewangelii łączy się z otwartością na wiedzę i obecnością na uniwersytetach.

Warto przypomnieć, że ta średniowieczna „Respublica Christiana” nie oznaczała bynajmniej formacji wyłącznie wyznaniowej: rządy papieży i biskupów, lecz kulturową w najszerszym tego słowa znaczeniu. Było to pojęcie oznaczające identyfikację kultury z chrześcijaństwem.