Starania o wpisanie świątyń w Haczowie i Bliznem na listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO trwały od 2001 r. Decyzja miała zapaść już podczas ubiegłorocznej, obradującej w Budapeszcie sesji wyjazdowej UNESCO, niestety, zamiar ten z niezrozumiałych względów odroczono w czasie. Dopiero podczas XXVII sesji UNESCO w Paryżu (3 lipca br.), sześć polskich świątyń (cztery z Małopolski i dwie z Podkarpacia), zyskało akceptację szacownego gremium ekspertów. Wpis polskich zabytków na listę dziedzictwa światowego jest 11. w historii naszego kraju. Poprzednie 10 dotyczyło m. in. takich miast jak: Kraków, Zamość, Lublin czy Toruń, a także drewnianych świątyń ewangelicko-augsburskich o konstrukcji ryglowej w Świdnicy i Jaworze. - "Wpis świątyń podkarpackich - prowincjonalnych (znajdujących się z dala od ośrodków wielkomiejskich), jest zatem tym bardziej znaczący, świadczy bowiem o ich wielkiej wartości i międzynarodowym uznaniu tych obiektów" - uważa Mariusz Czuba, podkarpacki wojewódzki konserwator zabytków. - "Fakt, że znalazły się one w grupie takich miejsc jak Watykan, piramidy egipskie czy paryski Luwr jest rzeczą wyjątkową. Musimy bowiem pamiętać, że przez wieki architektura drewniana traktowana była jako drugorzędna, tymczasem jest to fenomen kultury chrześcijańskiej i naszej narodowej. Jest to zarazem potwierdzenie bezcennej wartości artystycznej tego dziedzictwa i to w skali świata" - podkreśla Mariusz Czuba. Włączenie "skarbów" Podkarpacia do zabytków skali światowej jest także nobilitacją dla całego regionu, który to fakt należałoby umiejętnie wykorzystać jako m. in. promocję regionu, chociażby w celach turystycznych. Od chwili wpisania podkarpackich świątyń na listę dóbr ludzkości, państwo polskie, które jest sygnatariuszem porozumień międzynarodowych, ma obowiązek otoczyć je szczególną opieką dla dobra całej ludzkości. Dla pozostałych nie mniej cennych zabytkowych obiektów sakralnych, których Podkarpacie liczy ponad 400, jest to szansa, że zostaną otoczone równie pieczołowitą opieką. Przypatrzmy się może z bliska wyróżnionym kościołom.

Świątynia w Bliznem

Na północ od Brzozowa, w dolinie rzeki Stobnica leży Blizne. Na niewielkim wzgórzu, tuż obok trasy z Sanoka do Rzeszowa wznosi się jeden z najpiękniejszych, drewnianych obiektów sakralnych - średniowieczny kościół pw. Wszystkich Świętych. Unikatową i jedyną w swoim rodzaju budowlę uzupełnia równie cenny zespół drewnianych obiektów kościelno-plebańskich. Atmosfera i urok tego miejsca sprawiają, że kościółek licznie odwiedzają turyści z kraju i zagranicy. Znawcy sztuki sakralnej zainteresowali się świątynią w Bliznem dość późno. Jednym z pierwszych, który dostrzegł artystyczne walory tego miejsca był Andrzej Olszewski. W latach sześćdziesiątych XX w., w ramach prac Zespołu Dokumentacyjnego przy katedrze Historii Sztuki Nowożytnej Uniwersytetu Jagiellońskiego, ustalił on hipotetyczny czas budowy świątyni na I połowę XVI w. Datę tę zweryfikowano później umiejscawiając powstanie kościoła na przełom XV i XVI w. Efekty tych badań pozwoliły zaliczyć obiekt do najcenniejszych zabytków późnośredniowiecznej drewnianej architektury sakralnej w Polsce.

Początki wioski i parafii

Początki Bliznego nierozerwalnie związane są z osobą króla Kazimierza Wielkiego i jego polityczną ekspansją na Wschód. W przyłączonych do Polski w 1340 r. prowincjach ruskich było także Blizne. Lokację wioski na prawie magdeburskim datuje się na 1366 r., kiedy znalazła się ona w posiadaniu niejakiego Falka z Krosna. Wówczas też została uposażona późniejsza parafia. Na początku XIV w. Blizne należało już do posiadłości ziemskich biskupstwa przemyskiego, a w 1406 r. obok już istniejącej wioski, król Władysław Jagiełło założył nową, o tej samej nazwie. Jednak w kilka lat później i ta część drogą zastawu trafiła w ręce biskupstwa przemyskiego, do którego należała do drugiej połowy XIX w. Zdaniem Mariusza Czuby, podkarpackiego wojewódzkiego konserwatora zabytków, choć parafia posiadała już dwa akty lokacyjne (z 1366 i z 1406 r.), to trudno dziś sądzić, by kościół został wybudowany w tym czasie. - Pierwszy zapis na temat istnienia dobrze zorganizowanej parafii i kościoła pochodzi bowiem dopiero z 1470 r. Można zatem przypuszczać, że kościół ów został wzniesiony najpóźniej w trzeciej ćwiartce XV w. - uważa Mariusz Czuba.

Zrębowa świątynia

Kościół został wzniesiony z ociosanych brewion jodłowych spoczywających na dębowej podwalinie. - Zgodnie z obowiązującym w tym czasie trendem, świątynia składała się z jednoprzestrzennej nawy na rzucie zbliżonym do kwadratu i nieco węższego prostokątnego prezbiterium, zamkniętego trójbocznie od wschodu, z dostawioną od północy zakrystią - tłumaczy Mariusz Czuba. - Elementem świadczącym o późnogotyckim charakterze blizneńskiego kościoła jest zamknięta ostrołukowo ściana tęczowa, oddzielająca prezbiterium od nawy oraz charakterystyczny dla tego typu budowli dwuspadowy, strzelisty dach, o wspólnej kalenicy - dodaje konserwator. Pierwotny, zewnętrzny wygląd kościoła różnił się nieco od znanego współcześnie, choćby ze względu na brak kondygnacyjnej wieży - dzwonnicy zbudowanej przed 1646 r. (wieża ta służyła prawdopodobnie za punkt obserwacyjny, z którego można było ostrzegać ludność po doświadczeniach związanych z najazdami Tatarów na ziemię sanocką, w 1624 r.) Prawdopodobnie wówczas miała też miejsce wymiana gotyckiego chóru muzycznego we wnętrzu świątyni. Inną, zdaniem Mariusza Czuby, zmianą w zewnętrznej bryle kościoła było wyprowadzenie ponad kalenicę dachu wieżyczki. - Widoczna dziś późnobarokowa wieżyczka powstała prawdopodobnie ok. 1745 r., w miejscu zniszczonej przez wichurę. Kompleksowy remont świątyni przeprowadzono w 1811 r. Między innymi powiększono i podwyższono zakrystię, przypuszczalnie dostawiono też kruchtę osłaniającą jedno z wejść do kościoła. Na początku XIX w. przy świątyni znajdował się cmentarz parafialny, a po jego przeniesieniu plac wokół kościoła ogrodzono drewnianym parkanem, w który wkomponowano istniejące do chwili obecnej cztery kaplice odpustowe - mówi konserwator.

Zacheusze i inne ozdoby

Pierwotnie jedynymi malarskimi akcentami wewnętrznego wystroju świątyni były tzw. zacheusze - krzyże konsekracyjne wpisane w okrąg równoramienny. Podobnie ubogie było też ruchome wyposażeniem kościoła. - Przypuszcza się, że obok kamiennej mensy ołtarzowej była tam również grupa pasji umieszczonych na tzw. belce tęczowej. Dopiero na początku XVI w., w prezbiterium pojawiła się późnogotycka nastawa ołtarzowa przedstawiająca scenę Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny, której pozostałością jest, otaczana szczególną czcią wiernych figura Matki Bożej - powstała w oparciu o rycinę Albrechta Dürera, w latach 1515-1520, a umieszczona obecnie w bocznym ołtarzu świątyni - opowiada Mariusz Czuba. Pierwsza polichromia kościoła powstała w 1549 r. z fundacji biskupiej i przedstawiała sceny figuralne przedzielone pasami ornamentów roślinnych. Do czasów współczesnych przetrwała jedynie ich część, m. in. cykl pasyjny w północnej części prezbiterium obejmujący niegdyś dziesięć scen od Ostatniej Wieczerzy po Złożenie w Grobie. Ciekawie musiała prezentować się również południowa ściana prezbiterium z zachowanym dziś tylko częściowo cyklem maryjnym. Jednak największym elementem wystroju malarskiego blizneńskiego kościoła jest obejmująca północną ścianę świątyni scena Sądu Ostatecznego. W 1604 r. w prezbiterium umieszczono późnorenesansową ambonę, a w 1646 r. nową nastawę ołtarzową, zastępując w ten sposób późnogotyckie retabulum. W 1649 r. ściany i strop zostały pokryte nową warstwą malarską ufundowaną przez miejscową ludność. Nowy wystrój malarski zyskały też strop i chór muzyczny. Zmiany w wewnętrznym wystroju i wyposażeniu świątyni następowały praktycznie w każdym stuleciu. W XVIII w. wymieniono ołtarz główny, w którego centrum znalazł się obraz Matki Bożej adorowanej przez świętych, namalowany prawdopodobnie w kręgu krakowskiego malarza Tomasza Dolabelli. Wyposażenie świątyni uzupełniły drewniana chrzcielnica, obrazy, rzeźby i sprzęty liturgiczne. Końcem XIX w., zgodnie z ówczesnymi trendami ściany kościoła pokryto warstwą szarej farby, szpecąc tym samym wcześniejszy wygląd świątyni.

Wiek XX w dziejach blizneńskiej świątyni

Z początkiem minionego stulecia świątynia ulegała stopniowej degradacji, a stan ten dodatkowo przyśpieszyły toczące się wojny i brak środków na renowację. Wówczas też miejscowa ludność postanowiła zastąpić starą wysłużoną świątynię nową - murowaną. Plany te na szczęście legły w gruzach wraz z wybuchem II wojny światowej, a po jej zakończeniu nie zezwoliły na to lokalne władze. - Stagnacja trwała do czasu, kiedy proboszczem został mianowany ks. Stanisław Siuta. Kapłan postanowił zadbać o historyczną świątynię. Efektem tego w 1964 r. rozpoczęły się prace konserwatorskie, podczas których wymieniono m. in. podwaliny, gontowe poszycie świątynnego dachu, zakonserwowano też gotycką więźbę dachową i konstrukcję dzwonnicy. Następnie odnowiono ambonę i ołtarze wraz z umieszczonymi w nich obrazami. W 1970 r. prowadzono prace przy odsłonie, a następnie konserwacji polichromii świątynnej. Powierzono je konserwatorom z Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, pod kierunkiem Teresy Żurowskiej-Mastalerz. Zabiegi te pozwoliły na odsłonięcie najciekawszych fragmentów trzech istniejących w kościele dekoracji malarskich, uzyskując w ten sposób harmonijny i czytelny efekt plastyczny - opowiada Mariusz Czuba. Należy dodać, że w owym czasie było to największe i bezprecedensowe przedsięwzięcie konserwatorskie w skali Polski południowo-wschodniej. Warto też wiedzieć, że prace objęły całą istniejącą w bezpośrednim sąsiedztwie kościoła część plebańską - pozostałość dawnego zespołu budynków z czasów budowy świątyni. Dzięki wspomnianym zabiegom konserwatorskim i wyeksponowaniu niezwykłego piękna, kościół w Bliznem prędko znalazł się wśród najcenniejszych pamiątek historii regionu, a teraz całego świata.

Haczowska perła

Początki haczowskiej świątyni sięgają lokacji wioski dokonanej przez Kazimierza Wielkiego ok. 1352 r. Wkrótce potem została erygowana miejscowa parafia. W 1388 r. lokację Haczowa potwierdził również król Władysław Jagiełło, zastrzegając na uposażenie parafii dwa łany ziemi. Modrzewiowy, gotycki kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Haczowie został wzniesiony na przełomie XIV i XV stulecia, co potwierdziły niezbicie badania budulca przeprowadzone przez laboratorium Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie. Piękno formy zawarte w bryle świątyni oraz szereg architektonicznych detali sprawia, że należy ona do najpiękniejszych w Europie. Kościół przykrywa wspólny dla nawy i prezbiterium stromy, kryty gontem dach zwieńczony wieżyczką z ażurowym hełmem. Po 1624 r. do świątyni dobudowano wieżę o lekko skośnych ścianach, zwieńczoną izbicą i hełmem. Od północy dostawiono kaplicę i tzw. skarbczyk. W latach 1784-1789 kościół został przebudowany. Świątynię otaczają podcienia - tzw. soboty, które chroniły wiernych przed deszczem, zapobiegając jednocześnie zawilgoceniu murów. Od strony południowej świątyni znajdują się podokapowe wsporniki służące usztywnieniu więźby dachowej obiektu. We wnętrzu świątyni na uwagę zasługują cenne polichromie przedstawiające sceny pasyjne, malowidła ukazujące mękę i śmierć św. Stanisława Biskupa oraz Koronację Matki Bożej, datowane na 1494 r., a odkryte dopiero po II wojnie światowej. Ważne miejsce zajmuje też kamienna, późnogotycka chrzcielnica z XVI w. i dzwon gotycki z 1488 r. Równie okazale prezentują się przedstawienia figuralne z Księgi Rodzaju i postaci świętych. Szczególne miejsce w haczowskiej świątyni zajmowała znajdująca się dziś w wybudowanej w latach 1936-1939 murowanej świątyni, gotycka rzeźba - łaskami słynąca pieta Matki Bożej Bolesnej z XIV w., ukoronowana przez Ojca Świętego Jana Pawła II w Krośnie 10 czerwca 1997 r. Gruntowny remont nadwątlonej przez czas świątyni, uszkodzonej dodatkowo w czasie działań ostatniej wojny, rozpoczął się w 1958 r. Renowacja świątyni dobiegła końca jesienią 2000 r., a 11 listopada została na nowo poświęcona. Kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Haczowie należy do największych, a zarazem najcenniejszych kościołów gotyckich w Europie południowo-wschodniej.
Świątynie w Bliznem i Haczowie stanowią obok wyjątkowego elementu krajobrazu kulturowego Podkarpacia (a przez fakt umieszczenia ich na liście Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO, także całej ludzkości), szczególne miejsce w życiu wiernych obu parafii. To wokół tych świątyń jak przed wiekami, także i dziś koncentruje się życie religijne mieszkańców. Tu również rozpoczyna się i kończy sakramentalna droga każdego człowieka wierzącego. Odwiedzając te wyjątkowe miejsca, zachwycając się ich pięknem i ciesząc się z należnych im wyróżnień, nie wolno zapominać, że każdy z tych zabytków przeszłości obok bezsprzecznych walorów estetycznych i kulturowych, jest przede wszystkim mieszkaniem samego Boga, któremu zawsze należy się cześć, szacunek i chwała.